40 năm Biden thay đổi quan điểm với Trung Quốc

Tháng 8/2001, trong chuyến công du nước ngoài đầu tiên với tư cách chủ tịch Ủy Đối Ngoại Thượng viện Mỹ, Joe Biden đã tới Bắc Đới Hà, Trung Quốc.

Mục tiêu của Biden khi tham dự một loạt cuộc họp với giới lãnh đạo Trung Quốc khi đó là giúp mở ra kỷ nguyên quan trọng trong quan hệ hai nước, bao gồm tạo dựng kết nối thương mại cho phép Bắc Kinh gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới ( WTO).

“Mỹ hoan nghênh sự vươn lên của một Trung Quốc thịnh vượng và hội nhập trên trường quốc tế, bởi chúng tôi kỳ vọng nước này sẽ tuân thủ các quy tắc”, Biden nói với Giang Trạch Dân, chủ tịch Trung Quốc khi đó, theo lời kể của Frank Jannuzi, phụ tá tại Thượng viện Mỹ chịu trách nhiệm tổ chức chuyến đi.

Vài ngày sau, Biden tới Yanzikou, một ngôi làng gần Vạn Lý Trường Thành ở Bắc Kinh, nhiệt tình giao lưu với những người dân địa phương đang kinh ngạc trước sự xuất hiện của ông. Trở về Washington, thượng nghị sĩ nhận thấy nhiều tiềm năng từ Bắc Kinh, đồng thời chuyển đến giới báo chí thông điệp tương tự với các lãnh đạo Trung Quốc.

“Washington hoan nghênh sự trỗi dậy của Bắc Kinh như một cường quốc, bởi các cường quốc sẽ tôn trọng quy tắc quốc tế trên những lĩnh vực như không phổ biến vũ khí hạt nhân, nhân quyền và thương mại”, Biden nói.

Joe Biden bắt tay một bé trai trong chuyến thăm làng Yanzikou, phía bắc Bắc Kinh, Trung Quốc, hồi năm 2001. Ảnh: Pool photo.

Gần hai thập kỷ sau chuyến công du của Biden, Trung Quốc đã nổi lên như một cường quốc. Tuy nhiên, trong mắt nhiều người Mỹ, họ lại trở thành đối thủ nguy hiểm. Các thành viên lưỡng đảng Mỹ đều cho rằng Trung Quốc đã lợi dụng sự hội nhập toàn cầu mà Biden cùng nhiều quan chức Mỹ khác từng ủng hộ để trỗi dậy và thách thức vị thế của Mỹ.

Khi quan hệ giữa Washington và Bắc Kinh xuống mức thấp nhất trong nhiều thập kỷ, cùng những cáo buộc “thân Trung Quốc” mà Tổng thống Donald Trump nhắm vào Biden, giọng điệu của ứng viên tổng thống đảng Dân chủ đã thay đổi mạnh mẽ. Ông công kích Chủ tịch Tập Cận Bình, đe dọa nếu đắc cử sẽ “nhanh chóng áp đặt trừng phạt kinh tế” chừng nào Trung Quốc còn gây tổn hại doanh nghiệp và người dân Mỹ.

“Mỹ cần phải cứng rắn với Trung Quốc”, Biden viết trong bài xã luận trên Foreign Affairs. Nguồn tin từ các cố vấn và phụ tá chính sách đối ngoại của Biden cũng nói rằng cựu phó tổng thống Mỹ giờ đây coi Trung Quốc là thách thức chiến lược hàng đầu.

Biden cho biết ông có “mối quan tâm lâu dài” đến quá trình thay đổi của Trung Quốc từ 40 năm trước, sau chuyến thăm đầu tiên tới nước này vào tháng 4/1979 khi “mới chập chững vào Thượng viện”. Thời điểm đó, Biden là thành viên phái đoàn đầu tiên của quốc hội Mỹ đến Trung Quốc kể từ cuộc cách mạng năm 1949 và đã gặp Đặng Tiểu Bình, lãnh đạo tiến hành quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường.

Tiếp đón quan chức Trung Quốc với tư cách phó tổng thống Mỹ hồi tháng 5/2011, Biden hồi tưởng lại chuyến đi đó bằng thái độ trân trọng. Dù nhận thức được những tranh cãi, Biden cho biết ông “từng tin vào điều mà giờ đây ông vẫn tin, rằng sự trỗi dậy của Trung Quốc là một sự phát triển tích cực, không chỉ với nước này mà cho cả Mỹ và thế giới”.

Sau chuyến thăm năm 1979, Biden vẫn thường xuyên chỉ trích Trung Quốc, trong bối cảnh nước này ngày càng phát triển vượt bậc. Ông cũng nhận ra giới hạn đối với những gì Mỹ có thể đòi hỏi trên thực tế, thừa nhận Trung Quốc có những hành vi không công bằng về thương mại.

Tuy nhiên, đến cuối những năm 1990, phe Cộng hòa cùng ngày càng nhiều đảng viên Dân chủ ôn hòa ca ngợi những lợi ích của trạng thái thương mại tự do hơn với Trung Quốc. Tháng 9/2000, khi Thượng viện Mỹ tranh luận rằng có nên bình thường hóa quan hệ thương mại vĩnh viễn, mở đường cho Bắc Kinh gia nhập WTO hay không, Biden đã ủng hộ mạnh mẽ.

Như nhiều nghị sĩ khác, Biden nhận định việc Trung Quốc hội nhập toàn cầu có thể “tác động tới cấu trúc hệ thống kinh tế, xã hội và chính trị nội bộ” của nước này. “Bình thường hóa vĩnh viễn về thương mại sẽ giúp tiếp nối quá trình can dự cẩn trọng, nhằm khuyến khích Trung Quốc phát triển như một thành viên tích cực, có trách nhiệm của cộng đồng thế giới”, Biden phát biểu tại phiên tranh luận ở Thượng viện khi đó.

Biden còn dự đoán ngành công nghiệp hóa chất và chăn nuôi tại Delaware, quê nhà của ông, sẽ được hưởng lợi, cùng với General Motors và Chrysler, hai tập đoàn đang vận hành các nhà máy lớn ở bang này. Kết quả là ngày 19/9/2000, Thượng viện Mỹ thông qua dự luật với số phiếu áp đảo.

Trump giờ đây gọi việc Trung Quốc gia nhập WTO là “một trong những thảm họa địa chính trị và kinh tế lớn nhất trong lịch sử thế giới”. Tuy nhiên, chính các tập đoàn Mỹ và đảng Cộng hòa từng nhiệt tình ủng hộ quyết định này. Các nhà phân tích cũng cho rằng việc loại quốc gia đông dân nhất thế giới khỏi hệ thống thương mại quốc tế có thể dẫn đến hậu quả tồi tệ hơn.

Sau nhiều thập kỷ, sự chuyển đổi trên khắp các mặt kinh tế, chính trị, xã hội tại Trung Quốc đã không diễn ra như kỳ vọng của Biden. Các công ty quốc doanh tăng cường kiểm soát những ngành công nghiệp chiến lược, trong khi giới chức Trung Quốc bị cáo buộc thúc ép doanh nghiệp nước ngoài chuyển giao công nghệ.

Một số đảng viên Dân chủ đổ lỗi cho cựu tổng thống George W. Bush đã lơ là với Trung Quốc vào đúng giai đoạn quan trọng. Khi Bắc Kinh thúc đẩy mở cửa nền kinh tế, Bush cùng hầu hết nhà hoạch định chính sách Mỹ, bao gồm cả Biden, vẫn chỉ chú trọng đến Trung Đông sau vụ khủng bố ngày 11/9/2001.

Nhiều công ty và người tiêu dùng Mỹ được hưởng lợi từ sự hội nhập thương mại của Trung Quốc. Tuy nhiên, tại một số khu vực, đặc biệt là những bang phụ thuộc vào sản xuất công nghiệp từng giúp Trump đắc cử hồi năm 2016, nhiều nhà máy phải đóng cửa.

Theo một nghiên cứu, từ năm 1999 đến 2011, sự cạnh tranh từ Trung Quốc khiến Mỹ mất hơn hai triệu việc làm tại các nhà máy. Cũng trong giai đoạn này, những sai lầm trong hệ thống tài chính Mỹ đã gây ra cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Năm 2008 và 2009, khi Biden giữ chức phó tổng thống Mỹ, các nhà máy của General Motors và Chrysler tại bang Delaware đã đóng cửa.

Vào cuối nhiệm kỳ đầu tiên, Barack Obama đã tiến hành bước ngoặt đầy tham vọng trong chính sách đối ngoại của Mỹ là xoay trục từ Trung Đông sang châu Á, chủ yếu nhằm đối phó với những thách thức từ Trung Quốc. “Phó tướng” Biden đã gặp ông Tập, người lúc đó giữ chức phó chủ tịch Trung Quốc, ít nhất 8 lần trong giai đoạn 2011-2012 nhằm thăm dò lãnh đạo tương lai của Trung Quốc. Họ thậm chí từng cùng tham gia một trận bóng rổ tại một trường trung học ở tỉnh Tứ Xuyên.

Kurt Campbell, trợ lý ngoại trưởng Mỹ về các vấn đề Đông Á và Thái Bình Dương khi đó, cho biết Biden cuối cùng đánh giá ông Tập là người cứng rắn, nghi ngờ về quyền lực của Mỹ và tin vào hệ thống chính trị Trung Quốc. Campbell tiết lộ thêm trong một cuộc họp của Nhà Trắng, Biden nói với các trợ lý rằng họ sẽ phải “bận rộn” đối phó với ông Tập.

Trước chiến lược xoay trục của Washington, Bắc Kinh bắt đầu thúc đẩy các yêu sách về lãnh thổ trên Biển Đông và biển Hoa Đông, nơi có sự hiện diện của quân đội Mỹ. Biden từng ủng hộ các quyết định triển khai oanh tạc cơ và tàu chiến tới khu vực, đồng thời chuyển thông điệp tới ông Tập rằng Washington đang ngày càng giận dữ, khiến mối quan hệ cũ dần phai nhạt.

“Tôi muốn làm rõ rằng nếu Trung Quốc tuân thủ các quy tắc quốc tế cơ bản, chúng tôi sẽ không có vấn đề gì. Tuy nhiên, với mức độ mà họ tìm cách thay đổi căn bản những nguyên tắc cấu thành tự do hàng hải, hàng không trên các vùng biển, vùng trời…, đó chính là vấn đề”, Biden từng trả lời phỏng vấn NY Times.

Ứng viên tổng thống đảng Dân chủ Joe Biden phát biểu tại thành phố Wilmington, bang Delaware, Mỹ, hôm 4/9. Ảnh: AFP.

Tháng trước, vài giờ trước khi Biden phát biểu nhận đề cử tổng thống của đảng Dân chủ tại thành phố Wilmington, bang Delaware, 75 chuyên gia an ninh của đảng Cộng hòa, một số người từng làm việc cho Trump, tuyên bố ủng hộ cựu phó tổng thống.

Họ đánh giá Trump “thiếu tư cách và năng lực để lãnh đạo đất nước”, đề cập tới quan hệ thân thiết giữa Tổng thống với ông Tập, người mà Trump từng ca ngợi là “lãnh đạo xuất sắc”. Cựu cố vấn an ninh quốc gia John Bolton cho rằng cách tiếp cận với Trung Quốc của Trump thất thường, dựa trên lợi ích cá nhân hơn là lợi ích quốc gia.

Nhận định này khớp với quan điểm của Biden rằng sự cứng rắn với Trung Quốc của Trump là điều không có thật. Chiến dịch của Biden cũng chạy những quảng cáo nhắc nhở cử tri là Trump từng ca ngợi cách ông Tập xử lý Covid-19. Ngoài ra, Biden còn nhận xét thỏa thuận thương mại Mỹ – Trung giai đoạn một “đang thất bại”. Tuy nhiên, nỗ lực của Biden gây một số phản ứng ngược, khi những người Mỹ gốc Á chỉ trích các quảng cáo chống Trung Quốc của ông là phân biệt chủng tộc.

Chiến lược của Biden dường như xuất phát từ áp lực chính trị phải tỏ ra cứng rắn với Trung Quốc. Một cuộc thăm dò gần đây của Trung tâm Nghiên cứu Pew cho thấy 73% người Mỹ đang không có thiện cảm với Trung Quốc, tỷ lệ cao nhất trong ít nhất 15 năm qua. Hơn một nửa người tham gia khảo sát cũng coi Bắc Kinh là đối thủ cạnh tranh với Washington.

Tuy nhiên, những chính sách nhằm thỏa mãn tất cả của Biden đôi khi trở nên mơ hồ. Ông không cam kết gỡ bỏ những đòn thuế với Trung Quốc mà Trump áp đặt, nhưng sẽ “đánh giá lại” chúng. Một số ý tưởng của Biden trùng với chính sách của các quan chức trong chính quyền Trump, bao gồm chuyển các chuỗi cung ứng quan trọng ra khỏi Trung Quốc.

Trong khi Trump kêu gọi trừng phạt Trung Quốc, các trợ lý của Biden lại nhấn mạnh việc khôi phục sức mạnh nội địa của Mỹ. Hồi tháng 6, Jake Sullivan, trợ lý hàng đầu của Biden, cho biết Washington “nên bớt tập trung vào việc cố gắng cầm chân Bắc Kinh và chú ý nhiều hơn đến nỗ lực tự tăng tốc”, bao gồm đầu tư vào nghiên cứu khoa học và các ngành công nghiệp mới nổi của Mỹ, đồng thời phục hồi quan hệ liên minh ở nước ngoài.

Ngoài đối đầu, Biden còn dự định cố gắng hợp tác với Trung Quốc trong một số vấn đề như biến đổi khí hậu, an ninh y tế, Iran và Triều Tiên, nhưng có thể sẽ gặp cản trở từ những quan chức “diều hâu” trong chính quyền Trump. Thêm vào đó, Campbell, người hiện làm cố vấn của Biden, cho rằng Bắc Kinh luôn cố gắng kiểm soát tình hình, “ngay cả trong những vấn đề các bên cùng có lợi, như biến đổi khí hậu”.

Susan Shirk, học giả về Trung Quốc tại Đại học California, Mỹ, nhận định đội ngũ của Biden sẽ sử dụng chiến lược “cây gậy và củ cà rốt” để “vừa đấm vừa xoa” trong các cuộc đàm phán tương lai với Bắc Kinh.

Tuy nhiên, các nhà phân tích đều cho rằng nếu Biden đắc cử, quan hệ 40 năm giữa ông với Trung Quốc sẽ rơi vào căng thẳng chưa từng có, với những xung đột lớn hơn dường như không thể tránh khỏi, trong bối cảnh chủ nghĩa dân tộc ngày càng gia tăng ở cả hai nước.