16,7 tỷ đồng và hiệu ứng “xa thì thương, gần thì thường”

Có một nghịch lý rằng chúng ta dễ dàng xúc động trước một câu chuyện đau lòng từ người lạ trên mạng nhưng lại có xu hướng xem nhẹ, phớt lờ những hoàn cảnh khó khăn ngay xung quanh mình.

Sự lan tỏa mạnh mẽ của thông tin khiến những người xa lạ bỗng trở nên gần gũi, còn những người thật sự gần gũi lại bị đẩy ra xa.

Câu chuyện của bé Bắp và mẹ bé là một minh chứng điển hình cho điều đó.

Mẹ con bé Bắp – em bé mắc bệnh ung thư má.u – từng khiến hàng triệu trái tim lay động. Ngày 4/11/2024, TikToker Phạm Thoại kêu gọi cộng đồng quyên góp để giúp bé Bắp có cơ hội chữa trị tại Singapore, với số tiề.n cần thiết vào khoảng 6-7 tỷ đồng. Những con số cứ thế tăng dần, và đến ngày 24/2/2025, tổng số tiề.n thu được lên đến 16,7 tỷ đồng.

Nhưng rồi ồn ào nổ ra khi nhiều người mong muốn được biết số tiề.n này đã được sử dụng ra sao vì tài khoản quyên góp chỉ còn vỏn vẹn hơn 54,7 triệu đồng. Điều đáng nói là mẹ bé Bắp từ chối công khai sao kê, cho rằng chỉ cần Phạm Thoại kiểm tra là đủ. Cô nhấn mạnh rằng đây là sự quyên góp tự nguyện, không ai ép buộc, cũng không ai có quyền đòi hỏi giải trình.

Mọi chuyện càng trở nên căng thẳng khi một đoạn video cắt từ livestream của mẹ bé Bắp và Phạm Thoại vào tháng 11/2024 bỗng viral trở lại. Trong video, khi một khán giả đặt câu hỏi về việc sao kê ngân hàng nếu bé Bắp khỏi bệnh, mẹ bé Bắp đã đáp lại một cách hờ hững: “Dạ, sao kê để làm gì ạ, lấy giấy hả chị (cười). Nhiều người vô tri thật, thật sự luôn.”

Câu nói ấy như một giọt nước tràn ly. Những người đã từng tin tưởng và gửi gắm lòng tốt của mình bỗng chốc cảm thấy hụt hẫng, thậm chí phẫn nộ. Khi bị đẩy vào làn sóng phàn nàn, mẹ bé Bắp lên tiếng thanh minh rằng những phát ngôn của mình đã bị cắt ghép, và cô cúi đầu xin lỗi những người đã yêu thương bé Bắp. Nhưng liệu lời xin lỗi đó có đủ để xoa dịu những người từng tin tưởng cô?

Câu chuyện của mẹ bé Bắp cũng đặt ra một vấn đề quan trọng: Thái độ của người nhận giúp đỡ. Khi nhận được sự giúp đỡ từ cộng đồng, việc thể hiện lòng biết ơn và có trách nhiệm trong cách sử dụng số tiề.n đó là điều cần thiết. Những phát ngôn phản bác hay coi nhẹ yêu cầu sao kê có thể khiến người ủng hộ cảm thấy không được tôn trọng. Không ai muốn lòng tốt của mình bị đặt sai chỗ, và cũng không ai muốn sự hào phóng của mình trở thành lý do cho những hiểu lầm không đáng có.

Việc người Việt sẵn sàng giúp đỡ người khó khăn không chỉ xuất phát từ lòng trắc ẩn mà còn từ niềm tin vào sự tử tế. Nhưng khi niềm tin ấy bị tổn thương, họ sẽ cảm thấy hụt hẫng, thậm chí hoài nghi về những lần quyên góp sau. Đó là lý do vì sao sự minh bạch và trách nhiệm của người nhận không chỉ là để tránh tranh cãi, mà còn là cách để trân trọng và giữ gìn lòng tốt của xã hội.

Đây không phải lần đầu tiên một nhân vật có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội kêu gọi giúp đỡ và nhận được sự ủng hộ áp đảo từ cộng đồng. Giúp đỡ trên nền tảng số bây giờ không chỉ là câu chuyện của các tổ chức phi lợi nhuận, mà còn là hành động tự phát của những cá nhân có sức ảnh hưởng. Một bài đăng, một livestream có thể tạo ra hiệu ứng dây chuyền, khiến hàng triệu người cùng chung tay chỉ trong vài ngày.

Một trong những lý do lớn nhất khiến nhiều người dễ dàng ủng hộ khi có KOL hoặc Tiktoker kêu gọi là vì tâm lý đám đông. Khi một câu chuyện trở thành xu hướng, được nhiều người chia sẻ, bản thân chúng ta cũng dễ bị cuốn theo, cảm thấy đây là một hành động ý nghĩa mà mình nên góp phần. Khi thấy hàng ngàn bình luận “Đã chuyển khoản”, “Mong bé mau khỏi bệnh”, chúng ta cảm giác như nếu mình không làm điều tương tự sẽ bị tụt lại phía sau hoặc cảm thấy có lỗi.

Bên cạnh đó, các KOL, người nổi tiếng có sự ảnh hưởng lớn đến suy nghĩ và cảm xúc của người theo dõi. Họ không chỉ kể lại câu chuyện mà còn thêm vào đó sự cảm thông, khơi gợi lòng trắc ẩn bằng lời nói, hình ảnh, thậm chí cả nước mắt. Cách truyền tải này khiến người xem nhanh chóng bị tác động, cảm thấy muốn hành động ngay lập tức.

Có một nghịch lý rằng chúng ta dễ dàng xúc động trước một câu chuyện đau lòng từ người lạ trên mạng nhưng lại có xu hướng xem nhẹ những hoàn cảnh khó khăn ngay xung quanh. Đó là hiệu ứng “xa thì thương, gần thì thường”. Khi nhìn thấy ai đó khó khăn trong khu phố, chúng ta thường nghĩ rằng “Chắc họ có người thân giúp đỡ”, “Mình cũng không khá hơn họ là bao”, hay đôi khi e ngại rằng nếu giúp đỡ, mình có thể bị làm phiền về sau.

Trong khi đó, những hoàn cảnh trên mạng xã hội thường được trình bày dưới góc nhìn đầy đủ, cảm động, dễ tạo ra sự đồng cảm mạnh mẽ hơn. Chúng ta không phải đối diện trực tiếp với họ, nên việc giúp đỡ trở nên dễ dàng hơn về mặt tâm lý.

Làm việc thiện thông qua các kênh mạng xã hội thường dễ dàng hơn nhiều so với việc trực tiếp tìm hiểu một hoàn cảnh nào đó ngoài đời thực. Chỉ cần vài thao tác trên điện thoại, một cú chuyển khoản là bạn đã cảm thấy mình đang góp phần giúp đỡ người khác mà không cần tốn nhiều thời gian, công sức để kiểm chứng thông tin.

Việc làm thiện xuất phát từ lòng tốt, nhưng để lòng tốt ấy lan tỏa và duy trì bền vững, cần có sự minh bạch, trách nhiệm từ cả người cho lẫn người nhận.

Những người quyên góp cho bé Bắp không phải ai cũng khá giả. Có những người, con cái họ chỉ đang học trường làng, cuộc sống của họ cũng không quá dư dả. Nhưng họ vẫn sẵn lòng giúp đỡ vì tình người, vì họ mong muốn bé Bắp có một cơ hội sống.

Thế nhưng, khi biết mẹ Bắp vẫn có tiề.n làm răng sứ hay cho con trai lớn học một ngôi trường quốc tế với học phí 4,5 triệu đồng/tháng khiến nhiều người không khỏi có cảm giác khó chịu, như có một điều gì đó không công bằng. Không phải vì cô không có quyền dùng tiề.n theo ý mình, mà vì những người quyên góp cảm thấy số tiề.n ấy có thể được sử dụng cho những hoàn cảnh xứng đáng hơn.

Câu chuyện lẽ ra đã có thể trở thành một câu chuyện cổ tích đẹp, nơi lòng nhân ái của cộng đồng giúp một em bé chiến thắng bệnh tật, gia đình em có cơ hội bắt đầu lại với sự biết ơn và trân trọng. Nhưng thay vào đó, những dấu hiệu đáng ngờ dần xuất hiện: số tiề.n quyên góp ngày càng lớn nhưng lại thiếu sự minh bạch rõ ràng, người mẹ – thay vì trấn an và công khai tài chính – lại có thái độ né tránh, thậm chí phản ứng tiêu cực với những thắc mắc chính đáng từ cộng đồng.

Điều này không chỉ làm tổn thương những nhà hảo tâm từng hết lòng giúp đỡ mà còn tạo ra một vết thương lòng sâu sắc cho những ai từng tin vào sức mạnh của lòng tốt. Và điều đáng buồn nhất, đó là những hoàn cảnh khó khăn khác – những đứ.a tr.ẻ đang cần giúp đỡ thật sự – có thể sẽ bị bỏ lỡ vì sự hoài nghi đang lớn dần trong cộng đồng.