Xây dựng lối sống xanh ~ Bài 2: Sự tham gia của cộng đồng – Giải pháp cơ bản, bền vững

Hiện nay, chất lượng không khí trong các đô thị lớn diễn biến phức tạp, ô nhiễm bụi gia tăng; ô nhiễm nước mặt trong các đô thị, khu dân cư, nhất là trên các hồ, kênh, mương; rác thải sinh hoạt, ô nhiễm nhựa đang là vấn đề báo động.

Bởi vậy, bảo vệ môi trường là yêu cầu bức thiết và cần phải giải quyết. Sự tham gia của cộng đồng vào công tác bảo vệ môi trường là trách nhiệm, nghĩa vụ và cũng là quyền lợi của mỗi người dân. Đây cũng là một giải pháp cơ bản trong bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Rác thải được hướng dẫn phân loại trực tiếp trong quá trình thu gom ở Tuyên Quang. Ảnh: Nam Sương/TTXVN

Nhiều mô hình hiệu quả dựa vào cộng đồng

Một số địa phương ở nước ta đã có các mô hình bảo vệ môi trường dựa vào cộng đồng và đạt được hiệu quả tích cực.

Đó là các mô hình cam kết bảo vệ môi trường, tổ chức tự quản xử lý ô nhiễm môi trường, lồng ghép xóa đói giảm nghèo với bảo vệ môi trường, vệ sinh môi trường, các phong trào tình nguyện và bảo vệ môi trường trong sản xuất nông nghiệp…

Từ hơn một năm nay, việc phân loại rác thải hữu cơ và vô cơ đã trở thành thói quen của gia đình bà Nguyễn Thị Nguyên, thôn Nghĩa Vũ, xã Dục Tú, huyện Đông Anh, Hà Nội, trong sinh hoạt hằng ngày. Rác thải hữu cơ như cơm thừa, rau quả bỏ đi… được cho vào “thùng rác Thạch Sanh” để ngay trong vườn rau của gia đình.

Người dân xã Nghĩa Vũ gọi vui với nhau là thùng rác “Thạch Sanh” bởi rác bỏ vào sẽ được cho thêm chế phẩm vi sinh do Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Đông Anh cung cấp, giúp rác hữu cơ phân hủy trở thành chất dinh dưỡng cho cây trồng, rác bỏ vào đầy rồi tự vơi.

Bà Nguyễn Thị Nguyên cho biết: “Chúng tôi phân loại rác ngay tại gia đình, rác bỏ đi như rau, củ, quả thừa sẽ được đưa vào thùng ủ, loại rác tái chế được thì để dành bán đồng nát. Việc áp dụng mô hình phân loại rác tại nguồn này vừa giúp sạch nhà vừa đem lại lợi ích về kinh tế.”

Việc phân loại rác thải tái chế ngay tại từng hộ gia đình đã giúp huyện Đông Anh giảm 50-70% tổng lượng rác thải phát sinh không phải chôn lấp. Tổng lượng rác phát sinh hàng ngày trong năm 2021 cũng giảm trung bình 12 tấn/ngày so với năm trước đó.

Phát huy vai trò của thanh niên trong việc giảm rác thải nhựa ở các chợ dân sinh, Tỉnh đoàn Quảng Trị phối hợp với Sở Tài nguyên và Môi trường triển khai mô hình “Chợ dân sinh giảm rác thải nhựa” tại chợ Cam Lộ, thị trấn Cam Lộ, huyện Cam Lộ. Đội hình thanh niên tình nguyện là lực lượng chủ chốt thực hiện công tác tuyên truyền cho các tiểu thương và người dân thông qua việc phát tờ rơi, đặt thùng rác phân loại, túi rác vi sinh tự hủy tại địa điểm thuận lợi để người dân bỏ rác đúng chỗ. Bên cạnh đó, đội sẽ đặt một quầy hàng lưu động ở trước cổng chợ để tuyên truyền và trao tặng người dân các sản phẩm làn nhựa hoặc túi đựng thực phẩm vi sinh dễ phân hủy nhằm hạn chế việc sử dụng túi nylon. Đội thanh niên tình nguyện đảm nhận việc phối hợp với công nhân vệ sinh của chợ thu gom rác thải định kỳ hàng tháng, hàng quý và vào các ngày “Thứ 7 tình nguyện”, “Chủ nhật xanh” tại chợ Cam Lộ.

Hơn 3 năm qua, Thành phố Hồ Chí Minh đã đẩy mạnh tuyên truyền thực hiện Chỉ thị số 19 của Thành ủy về thực hiện Cuộc vận động “Người dân Thành phố Hồ Chí Minh không xả rác ra đường và kênh rạch, vì thành phố sạch và giảm ngập nước”, đặc biệt chú trọng vấn đề hạn chế rác thải nhựa. Người dân và nhiều doanh nghiệp đã hưởng ứng bằng những hành động sôi nổi, thiết thực.

Nhiều siêu thị, cửa hàng đã nói không với túi nylon, thay bằng túi vải, túi giấy, túi tự hủy sinh học hoặc sử dụng lá chuối để gói thực phẩm. Nhiều cơ sở kinh doanh ăn uống dùng các loại ống hút làm từ nguyên liệu thiên nhiên, thân thiện môi trường như gạo, dừa… để thay thế ống hút nhựa. Nhiều khu dân cư chủ động phân loại rác tại nhà; tái chế, tái sử dụng các loại rác nhựa khó phân hủy.

Các đoàn viên, thanh niên huyện Phong Thổ cùng với Đồn Biên phòng Sin Suối Hồ (tỉnh Lai Châu) trao quà cho người dân, trẻ em khi đến đổi nhựa. Ảnh: Đinh Thùy/TTXVN

Chương trình “Phiên chợ xanh – Rác đi, quà về” của Câu lạc bộ tuổi trẻ vì môi trường Gen Xanh tổ chức tại huyện Củ Chi nhằm kêu gọi người dân mang các loại chất thải khó phân hủy đến để đổi quà, bắt đầu từ năm 2020 đến nay đã thu gom được gần 10 tấn rác thải nhựa và điện tử để phân loại tái sử dụng hoặc tái chế theo đúng quy định.

Vườn Quốc gia Yok Đôn, tỉnh Đắk Lắk có tính đa dạng cao, với trên 858 loài thực vật, 89 loài thú, 305 loài chim, trong đó nhiều loại động vật, thực vật đặc hữu, nguy cấp, quý hiếm. Lâm phần của Vườn Quốc gia Yok Đôn nằm trên địa giới hành chính 7 xã thuộc địa bàn hai tỉnh Đắk Lắk và Đắk Nông. Để nâng cao hiệu quả trong công tác quản lý, bảo vệ rừng và tạo thêm sinh kế cho người dân vùng đệm, Vườn Quốc gia Yok Đôn đã triển khai tốt chính sách giao khoán bảo vệ rừng với diện tích hơn 17.500 ha rừng cho 19 cộng đồng thôn, buôn của 23.000 hộ thuộc hai huyện Buôn Đôn và Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk. Đây là một trong những chính sách nhận được sự tham gia tích cực của nhân dân vùng đệm.

Một người thường xuyên tham gia các đợt tuần tra bảo vệ rừng, ông Lương Văn Chức, ở buôn Ea Pri chia sẻ, người dân khi nhận giao khoán bảo vệ rừng đều có trách nhiệm tham gia tuần tra, bảo vệ hệ sinh thái rừng, đặc biệt đã thay đổi tập quán, hành vi sau khi nhận giao khoán bảo vệ rừng.

Trước đây người dân vào rừng hái lan, lấy măng… tác động đến hệ sinh thái rừng và bây giờ đều tích cực tham gia bảo vệ rừng với mục tiêu bảo vệ bằng được cảnh quan và vẻ đẹp của rừng, phải giữ rừng cho con cái và các thế hệ sau này. Bên cạnh đó, tham gia nhận khoán bảo vệ rừng, mỗi hộ gia đình nhận được 2,5 triệu đồng/năm – đây cũng là nguồn thu nhập thêm cho bà con trong những lúc khó khăn.

Ở thành phố Hội An (tỉnh Quảng Nam), nhóm Green River thiết kế và thi công máy thu gom rác WSCA1.0 tự động trên mặt nước, phát triển thành chiếc máy thu gom rác thông minh. Máy WSCA1.0 hoạt động trên mặt nước sông, hồ tĩnh và mặt biển sóng nhẹ với chức năng chính là thu những rác nhựa và rác trôi nổi trên bề mặt nước với sức chứa 50-75kg rác/lần, sử dụng năng lượng mặt trời, điều khiển từ xa thông qua sóng wifi, nâng cấp định vị GPS tự tìm rác, được tích hợp bộ điều khiển không dây từ xa thông qua ứng dụng trên điện thoại thông minh. Năm 2020, nhóm đã thực hiện dự án “Cham Green Ocean” nhằm giảm thiểu rác thải nhựa trên biển bằng phương pháp công nghệ, đổi mới sáng tạo. Mục tiêu năm 2022, dự án sẽ chế tạo 5 máy thu gom rác trên diện rộng; đến năm 2025, dự án giải quyết 70% rác thải nhựa tại Cù Lao Chàm.

Trên thực tế, các chương trình quản lý, bảo vệ môi trường dựa vào cộng đồng đã có nhiều cách làm hay, sáng tạo được hình thành qua việc gắn kết chặt chẽ trong cộng đồng dân cư. Chính vì vậy, đẩy mạnh phong trào cộng đồng tham gia bảo vệ môi trường là việc làm cần thiết, thông qua sự vận động, tuyên truyền, giáo dục của các tổ chức mà cộng đồng, mỗi người dân tham gia.

Ông Nguyễn Hưng Thịnh, Phó Tổng cục trưởng Tổng Cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho biết: Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định cộng đồng dân cư là một chủ thể trong công tác bảo vệ môi trường. Đây là lần đầu tiên cộng đồng dân cư được quy định như một chủ thể trong công tác bảo vệ môi trường. Với quy định này, Luật Bảo vệ môi trường 2020 kỳ vọng sẽ góp phần phát huy hơn nữa vai trò của cộng đồng dân cư để nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ môi trường.

Cụ thể là phát huy tính đoàn kết, gắn bó, hỗ trợ lẫn nhau vì quyền lợi chung, sự sáng tạo và duy trì các sáng kiến gắn với địa bàn, lòng tự hào về truyền thống của làng xóm, quê hương của cộng đồng dân cư đối với công tác bảo vệ môi trường. Qua đó sẽ hình thành, thúc đẩy và duy trì hiệu quả các mô hình chung tay bảo vệ môi trường ngay tại cơ sở như mô hình đường làng, ngõ xóm xanh-sạch-đẹp, phân loại rác tại nguồn; bảo vệ môi trường trong hương ước…

Sự tham gia của cộng đồng vào bảo vệ môi trường không chỉ tạo thêm nguồn lực tại chỗ cho công tác này, mà còn là lực lượng đóng góp, cung cấp thông tin, giám sát môi trường nhanh và hiệu quả, giúp giải quyết kịp thời các vấn đề môi trường ngay từ khi mới xuất hiện, nhất là các vấn đề môi trường liên quan trực tiếp đến số đông dân cư, ảnh hưởng đến cuộc sống của cộng đồng như ô nhiễm môi trường không khí, đất, nước, sự cố môi trường, rác thải…

Xây dựng bộ tiêu chí về văn hóa, lối sống xanh

Mới đây, Chính phủ ký ban hành Quyết định số 450/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Mục tiêu tổng quát của Chiến lược nhằm ngăn chặn xu hướng gia tăng ô nhiễm, suy thoái môi trường; giải quyết các vấn đề môi trường cấp bách; từng bước cải thiện, phục hồi chất lượng môi trường; ngăn chặn sự suy giảm đa dạng sinh học; góp phần nâng cao năng lực chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu; bảo đảm an ninh môi trường, xây dựng và phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh, carbon thấp, phấn đấu đạt được các mục tiêu phát triển bền vững 2030 của đất nước.

Chiến lược đặt mục tiêu cụ thể là chủ động phòng ngừa, kiểm soát các tác động xấu gây ô nhiễm, suy thoái môi trường. Các vấn đề môi trường trọng điểm, cấp bách cơ bản được giải quyết, chất lượng môi trường từng bước được cải thiện, phục hồi; tăng cường bảo vệ các di sản thiên nhiên, phục hồi các hệ sinh thái; ngăn chặn xu hướng suy giảm đa dạng sinh học; góp phần nâng cao năng lực thích ứng với biến đổi khí hậu và đẩy mạnh giảm nhẹ phát thải khí nhà kính.

Để đạt được mục tiêu trên, Chiến lược đưa ra một số nhiệm vụ trọng tâm, trong đó tập trung phát triển kinh tế theo hướng sinh thái, tuần hoàn, tăng trưởng xanh, thúc đẩy sản xuất và tiêu dùng bền vững; thực hiện phân vùng môi trường, nâng cao hiệu quả đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường, quản lý dựa trên giấy phép môi trường; chủ động kiểm soát các cơ sở có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường cao; ngăn chặn các tác động xấu; chủ động phòng ngừa và ứng phó sự cố môi trường, kiểm soát các vấn đề môi trường xuyên biên giới.

Các tình nguyện viên tham dọn rác, làm sạch khu vực sông Hồng và cầu Long Biên (Hà Nội). Ảnh tư liệu: Lê Phú/ Báo Tin tức

Đồng thời, Chiến lược tập trung giải quyết các vấn đề môi trường trọng điểm, cấp bách; khắc phục ô nhiễm, suy thoái môi trường; duy trì, cải thiện chất lượng và vệ sinh môi trường; bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học, thúc đẩy bảo vệ môi trường trong khai thác, sử dụng tài nguyên; chủ động bảo vệ môi trường để góp phần nâng cao năng lực thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm phát thải khí nhà kính…

Tại Lễ phát động quốc gia Hưởng ứng Ngày Quốc tế Đa dạng sinh học 22/5, Ngày Môi trường thế giới 5/6 và Tháng hành động vì môi trường diễn ra tại tỉnh Quảng Ninh mới đây, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà nhấn mạnh, cần có sự chuyển biến mạnh mẽ trong tư duy và nhận thức về lối sống bền vững hài hòa với thiên nhiên; xây dựng đạo đức, văn hóa, văn minh sinh thái trong ứng xử với tự nhiên; xây dựng bộ tiêu chí văn hóa, lối sống xanh trong toàn xã hội. Chuyển đổi thành công cơ cấu kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng từ “nâu” sang “xanh”, từ khai thác thâm dụng tài nguyên thiên nhiên sang kinh tế tri thức, kinh tế số, kinh tế tuần hoàn, các-bon thấp; đầu tư cho vốn tự nhiên.

Các bộ, ngành, địa phương và doanh nghiệp có kế hoạch cụ thể để triển khai có hiệu quả cam kết của Thủ tướng Chính phủ tại COP26 về chuyển đổi năng lượng từ than sang năng lượng sạch, tái tạo; giảm phát thải khí nhà kính; sử dụng bền vững tài nguyên đất và nước. Thực hiện hiệu quả các mục tiêu về Thập kỷ phục hồi hệ sinh thái tự nhiên và hướng tới COP15 các bên tham gia Công ước Đa dạng sinh học; thúc đẩy mạnh mẽ phong trào toàn dân tham gia thực hiện có kết quả Chương trình trồng 1 tỷ cây xanh; bảo vệ rừng, phục hồi, trồng mới rừng ngập mặn; nâng cao tỷ lệ bảo tồn gắn với phát triển kinh tế sinh thái, sinh kế bền vững của người dân.

Các lưu vực sông chính, các khu, cụm công nghiệp, làng nghề, tập trung giải quyết các vấn đề ô nhiễm môi trường, thúc đẩy phân loại, thu gom chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn; ứng dụng công nghệ tiên tiến trong tái chế, xử lý chất thải rắn, giảm dần việc chôn lấp trực tiếp chất thải; khắc phục, cải thiện tình trạng ô nhiễm, suy thoái tài nguyên đất; tăng cường các hoạt động phòng, chống các loại tội phạm về môi trường, săn bắn và buôn bán động vật hoang dã…

Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã chính thức được thực hiện từ ngày 1/1/2022 với nhiều chính sách, giải pháp đột phá, đánh dấu giai đoạn chuyển đổi mạnh mẽ trong công tác bảo vệ môi trường, hướng tới mục tiêu cao nhất cải thiện chất lượng môi trường, bảo vệ sức khỏe người dân, cân bằng sinh thái, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế bền vững. Trong đó, doanh nghiệp và người dân sẽ đóng vai trò trung tâm như Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã khẳng định “Đây là vấn đề toàn cầu nên phải có cách tiếp cận toàn cầu, đây là vấn đề ảnh hưởng đến mọi người dân nên phải có cách tiếp cận toàn dân”.