Xây đập Pak Beng bất chấp tác động xấu tới môi trường hạ lưu Mekong

Đập Pak Beng do công ty Datang Overseas Investment Co., Ltd. (Datang), Trung Quốc, thiết kế và đầu tư thông qua một thoả thuận ký kết với Chính phủ Lào năm 2007, dự kiến sẽ hoàn tất vào năm 2023 và hoạt động thương mại trong năm 2024.

Dù liên minh Save Mekong yêu cầu hoãn quy trình tham vấn đối với dự án thuỷ điện Pak Beng cho đến khi hoàn thiện nghiên cứu – đánh giá tác động trên toàn lưu vực, nhưng uỷ hội Sông Mekong vẫn lấy ngày 20.12.2016 làm ngày chính thức bắt đầu quy trình tiền tham vấn. Trung tuần tháng 5.2017, việc tham vấn đập Pak Beng sẽ được tiến hành tại Cần Thơ trước khi khởi công trong năm nay.

Nợ cũ chưa trả đã vay mới

Trong khi hai dự án thuỷ điện Xayaburi và Don Sahong vẫn “nợ” những câu trả lời về tác động đến hệ sinh thái toàn lưu vực sông Mekong, thì sự quan ngại không chỉ là phương pháp luận để nghiên cứu toàn bộ lưu vực, xem xét tất cả tác động trên dòng chính sông Mekong; mà là cách tham vấn dự án thứ ba này cũng chỉ lấy có rồi sau đó cứ tiến hành.

Sơ đồ đập Pak Beng do công ty Datang Overseas Investment Co., Ltd. (Datang), Trung Quốc, thiết kế và đầu tư thông qua một thỏa thuận ký kết với Chính phủ Lào năm 2007.

Thuỷ điện Pak Beng sẽ được xây dựng trên dòng chính sông Mekong tại tỉnh Oudomxay thuộc Bắc Lào (vùng Tam giác vàng), có chiều cao tối đa của đập khoảng 64m, chiều dài đỉnh đập khoảng 896,70m, công suất lắp đặt 912MW, sản lượng 4.775GWh điện mỗi năm. Khoảng 90% sản lượng điện thương mại sẽ bán cho Thái Lan, phần còn lại do tập đoàn Điện lực của Lào phân phối trong nước.

Quy trình tham vấn trước đối với đập thuỷ điện Xayaburi đã coi nhẹ đánh giá môi trường chiến lược (SEA). Báo cáo SEA dự đoán tác động trên toàn lưu vực nếu các đập đề xuất được xây dựng, đồng thời khuyến nghị trì hoãn xây đập trên dòng chính sông Mekong trong vòng mười năm để nghiên cứu thêm. Kết quả nghiên cứu và khuyến nghị trong báo cáo SEA đã bị bỏ qua trong quá trình ra quyết định đối với cả hai con đập Xayaburi và Don Sahong. Các chuyên gia quan ngại rằng quá trình ra quyết định đối với đập thuỷ điện Pak Beng – hiện đang trong quá trình tham vấn trước – cũng sẽ đi vào vết xe đổ này. Hiện nay, đập thuỷ điện Xayaburi đã hoàn thiện hơn 70%, trong khi các văn bản hiệu chỉnh thiết kế của dự án vẫn chưa hề được công bố, theo liên minh Save Mekong.

Pak Beng là đập dâng, có chế độ vận hành theo ngày, hoạt động 8 – 12 giờ/ngày. Khi khô hạn, đập này có khả năng giữ nước và khiến nguồn nước về hạ lưu chậm đến 1,5 ngày. Thử hình dung chuỗi 11 đập giữ nước từ ba ngày đến ba tuần, chắc chắn nguồn nước về đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) chậm từ một đến vài tháng. Khô hạn và xâm nhập mặn trong mùa khô từng ngày và nhiều hệ luỵ khác sẽ khiến ĐBSCL rơi vào những tình huống khó khăn như thế nào, ThS Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia tư vấn độc lập -đánh giá tác động môi trường hệ thống đập trên dòng chính Mekong, bức xúc nói.

Nguy cấp vùng hạ lưu

ThS Thiện cho rằng không đánh giá tác động trên toàn lưu vực sẽ không nhận ra những biến đổi do mất cân bằng hệ thống, hàm ý nói về các hố sâu. Khi cat không vê (thang 8 – 9) nươc se nao vet cac hô. Sông Tiên co một hô, sông Hâu co một hô, sông Vam Nao khoang ba hô. Cac hô sâu thương xuât hiên ơ bốn vi tri cua sông. Thư nhât xuât hiên ơ cac đoan sông cong, nươc đập vao chô lom, xuât hiên hô sâu (ưng vơi loai hô chô Vincom Xuân Khanh). Thư hai, khi dong sông chay, co một sông khac đô vao, bên dươi chô nga ba hơp lưu se co hô sâu. Trương hơp thư ba, sông đang chay co xuât hiên lân vao hai bên tao thanh nut thăt cô chai. Lưu lương chay như nhau, nhưng tiêt diên bi hep đi, xuât hiên hô sâu bên dươi đê bu diên tich măt căt hoặc trương hơp dong sông đang chay, co một cu lao chăn giưa, dong chay tach ra lam đôi sau đo nhâp lai thi chô sau dong chay nay co hô sâu.

Người dân địa phương bên một phần bờ sông vừa bị sụp lở. Vẫn chưa rõ hiện tượng này có liên quan đến việc xây đập Don Sahong hay không.

Hô sâu nay co vai tro sinh thai rât quan trong, la chô tru ngu cua hơn 200 loai ca. Không co nhưng hô sâu nay thi hê sinh thai sông “đi đơi”. Ca tra dâu, ca hô, ca đuôi nươc ngot… rut xuông cac hô sâu đê tru ngu, tim môi, tranh nhiêt vào mùa cạn. Hô sâu co tư lâu đơi, la môt phân cua tư nhiên, no tự cân băng. Bây giơ bi mât cân băng đông lưc trên toan hê thông nên rut sâu vao bơ. Sạt lở chính là do mât cân băng hê thông.

Hiện nay, ĐBSCL chỉ còn nhân đươc cat ơ nhưng đoan tư Lao đô xuông, nhưng nêu 11 đâp nay xây dưng xong coi như không con hôt cat nao vê nưa. Luc đo, bơ biên, bơ sông se lâm nguy. Bây giơ đa lâm nguy rôi, bơi vi đập chắn, cách khai thac cat ơ Lao, Thai, Campuchia, Viêt Nam. Trươc đây Viêt Nam va Campuchia con xuât khâu cat sang Singapore. Nay, Campuchia vân con xuât, Việt Nam tuyên bố chấm dứt vào năm 2009, nhưng vẫn con xuât khâu cat biên lac đac. Cả hai nước khai thac cat qua mưc cho phep cua dong sông.

Kêt qua la, long sông ngay cang sâu đi. Môt giao sư người Phap nhận thây sông Tiên, sông Hâu đa mât đi 200 triêu tân cat va đay sông bi ha xuông trung binh 1,3m (giai đoan 2003 – 2012). Có nhưng hô nhân tao do lấy cát, sâu 15m, rộng mây chuc hecta/hô. Khai thac cat kiểu này anh hương hang trăm cây sô. Lấy cát ơ Hông Ngư (Đồng Tháp), Tân Châu (An Giang) đông nghia vơi tình trạng không co cat vê Soc Trăng, Bên Tre, Tra Vinh.

Khi sơ tài nguyên và môi trường (TN&MT) cac tinh câp phep cho khai thac cat phia trên cây câu khoang 3km, đao môt cai hô sâu 15m. Năm sau, cat vê bu lai chô đo, phia dươi nay chân câu, nươc bi đoi, se xoay chân câu. Xây cầu đê xai trăm năm, làm như vậy liệu mây cây câu như Mỹ Thuận, Cần Thơ rồi Vàm Cống, Cao Lãnh se đưng đươc bao lâu? Không chỉ những cây cầu đang sử dụng mà cả những cây đang xây như câu Cao Lanh, Vàm Cống cũng bị đe doạ do đay sông bi ha, hut cat. Nhưng các sơ TN&MT cac tinh không cần biết, chỉ cần biết có bao nhiêu la câp giấy phép khai thác bây nhiêu, không hê tinh đên tinh khac, không hê tinh đên lương bu vao bao nhiêu, không biêt ngay mai la gi. Khi sat lở xay ra thi cac viên nghiên cưu bô nay ngành no xuông đo đo ve ve va… đô cho hô sâu, đổ cho ghe thuyên, nên đât yêu.

Hô sâu co tư lâu rôi, đất yếu ai cũng biết, nhưng chuyện khai thác vô tội vạ thì làm ngơ. Sơ TN&MT lên tiếng không phai do khai thac cat vì họ xem dòng sông la cai mương, nươc không chay xiêt chứ không nghĩ đây là môt dong sông chay, dong sông lơn thư 12 trên thê giơi, cứ thi nhau khoet lô, biến dạng đáy sông ma cứ noi không anh hương tới ai, đúng là tầm nhìn có vấn đề.

“Sạt lở không phai sư kiên đơn le ma la môt khuynh hương mơi khơi đâu. Mơi khơi đâu ma đa khung khiêp như vây, tưc la tinh hinh se con khung khiêp hơn nhiêu”, ThS Thiện nhận xét.

Nước đói phù sa

Hiện nay, không chi sat lở bơ sông ma con sat lở bơ biên. Bơ biên tư Tiên Giang, Bên Tre, Tra Vinh đên Soc Trăng là vùng toan cat, khoang 250km. Tư Bac Liêu đô xuông Ca Mau qua Rach Gia, Kiên Giang, khoang 360km la bãi bun.

Vê nguyên tăc, thiêu cat se sat lở ở vung cưa sông, thiêu bun se sat lở vung bun. 90% vach Biên Đông đang sat lở. 60% vach biên Tây cũng đang trong tình trạng đó. Công lai trên 300km đang sat lở. Nhưng không nghe tin tưc gì vi “ngoai đo it nha, ít người ở”. Co chô môi năm sat lở 50m ma không ai hay biêt. Sạt lở ngay khu dân cư thi mơi thanh tin nong.

Thưc ra, ĐBSCL đang trong qua trinh rêu ra lăm rôi. Nhờ sông Mekong như băng chuyên to lơn, miêt mai vân chuyên phù sa lơ lửng và bùn bồi đắp suốt 3.500 năm nay khiến tôc đô đất liền ra biển khoang 26m/năm, tạo thành bờ biển. Phu sa min, cang nhe thi đi xa; khô, năng thi đi châm. Ở Tân Châu co cat khô, cat xây, dươi nay co cat san lâp, đi tơi vung cưa sông la bùn hoặc nằm lại trên đồng sau mùa nước nổi. Cat co ba vai tro: 1/ Ổn đinh va bôi đăp bơ sông, bơ biên (tam goi la vai tro đia chât); 2/ Vai trò sinh thai. Bơ biên vung cưa sông va bơ biên vung bun khac nhau, vê cây côi va tham thưc vât, đông vât khac nhau, do nên đât va nên nươc quy đinh. Không co cat lam gi co nghêu Bên Tre; 3/ Vât liêu xây dưng, vât liêu san lâp.

Thiêu bun tao ra hiên tương nươc đoi phu sa (hungry water) và sẽ ăn vao bơ. So tư năm 1992 tới năm 2014, tông lương phù sa min trên sông Mekong đa giam môt nửa (160 triêu tân xuông con 85 triêu tân) sau khi Trung Quôc đăp bảy đâp. Dư kiên sau nay se chi con 42 triêu tân khi Lao, Campuchia xây tiêp 11 đâp. Không thể nhôt dòng sông lai đươc. Ai cũng biêt nhôt chô nay no se tung chô kia khi nó tư cân băng đông lưc, ThS Thiện nói.

“Rât tiêc la bây giơ minh chi co nhin nhân môt vai tro thư 3 thôi. Luât Khoang san cung chi công nhân co một vai tro đo thôi. Khi không nhin nhân hết vai tro cua no, lam sao đanh gia tac đông khi khai thac đươc”, ThS Thiện chua xót nói. “Bây giờ người ta đưa ra định nghĩa mới “cat nhiêm măn” và đề xuất bán cát biển. Vậy sẽ nao cát từ cai chân đảo Phu Quôc ban đi?

Khai thác cát do nhu cầu san lấp mặt bằng, người cho phép nói mình làm đúng quy trình, nhưng quy trinh đo ơ đâu ra? Co đanh gia hêt chưa hay tư đăt ra quy trinh rôi noi lam theo cách đó là đúng trong khi thực tế đang bất ổn. Đồng bằng này không chỉ tương lai không con hôt cat nao vê, không đu cat đê ra biên mà sự biến đổi từ bên trong là nạn bị sạt lở bất kỳ ở đâu, lúc nào còn bên ngoài – bơ biên bị bào mòn, sụt lún, lui sâu vào đất liền.

Theo Khánh An – Hà My ( Thế Giới Tiếp Thị)