Việt Nam phải có chiến lược “đánh động” các nước ASEAN

TBKTSG trao đổi với Giáo sư Chung Hoàng Chương về những hệ quả nhiều mặt mà các đập thủy điện tiếp tục được xây dồn dập trên dòng sông Mêkông như tại Lào hay Thái Lan tác động đến sinh kế của vùng đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) nước ta.

TBKTSG: Ngày 16-8-2016, Lào đã chính thức khởi công đập thủy điện Don Sahong. Theo ông, vị trí đập thủy điện này có vai trò, tầm ảnh hưởng thế nào?

Giáo sư Chung Hoàng Chương: Quan ngại đã kéo dài nhiều năm, kể từ khi đập Xayaburi được Lào khởi công. Theo Thứ trưởng Bộ Năng lượng và Mỏ của Lào, Viraphon Viravong, từ giờ, nước này phải đặt mạnh vấn đề triển khai thủy điện.

Giáo sư Hoàng Chương.

Tôi đã đi tới Don Sahong và những làng dọc theo 17 nhánh của dòng sông này. Đây là một khu sinh thái rất đặc biệt và có một tầm lịch sử rất quan trọng. Thác Khone hùng vĩ trên Mêkông có thể xem là linh hồn của vùng Đông Nam Á, vậy mà Don Sahong lại được xây dựng ngay trong khu vực này.

Lào nói rằng đó không phải là nhánh chính của sông Mêkông nên sẽ không gây ảnh hưởng nhiều, tuy nhiên, theo những nghiên cứu quốc tế thì nhánh này lại rất được các loài cá như cá da đen và da trắng ưa chuộng. Trong đó, các loại cá da trắng bị ảnh hưởng nhiều nhất, bởi lẽ đập ngăn cản chúng tiếp cận nguồn protein thuộc vùng Pakse và các khu vực xung quanh.

Tôi từng ở Don Det và Don Khon khi Lào mới làm mặt bằng của thủy điện Don Sahong, thiết bị máy móc lớn vẫn chưa được triển khai. Ngay lúc đó, không chỉ Việt Nam, mà Campuchia cũng nhận định rằng điều này (việc xây đập) ảnh hưởng rất nhiều tới nguồn cá, nguồn nước, đến Ramsar (hay còn gọi là công viên nước ngập) ở tỉnh lỵ Stung Treng của Campuchia.

Các chuyên gia, tổ chức quốc tế cũng nêu lên những quan ngại đó, như Giáo sư Newton Osborne thuộc Tổ chức Sông ngòi quốc tế (International Rivers: IR). Ở Việt Nam, Mekong River Network (Mạng lưới sông Mêkông) cũng lên tiếng rằng đập này có ảnh hưởng rất lớn đến môi trường, cũng như sinh kế của hàng triệu người dân ở ĐBSCL.

TBKTSG: Lào đã tiến hành xây dựng đập thủy điện bất chấp phản đối từ các quốc gia ASEAN. Hành động này sẽ có tác động ra sao?

Tôi nghĩ hành động này có ảnh hưởng tiêu cực tới quan hệ ngoại giao khu vực. Chẳng hạn, từ trước tới nay, trong ASEAN có một điều khoản về việc giữ được một môi trường bền vững, nhưng những năm gần đây, các nước thành viên lại thay đổi thái độ. Các điều khoản đã được thỏa thuận trước bị các thành viên này thay đổi rất nhiều.

Nếu như bây giờ không có một sự đồng thuận, một thỏa ước đặt trên một bộ nguyên tắc ứng xử chung của toàn khối với các công cụ pháp lý mang tính ràng buộc hơn, thì tôi nghĩ là các quốc gia sẽ tùy tiện tranh giành đất đai, nguồn nước.

Chúng ta mong muốn Lào phải tìm cách nào để có những mô hình khác thay vì nghĩ rằng thủy điện là Cách duy nhất đưa Lào ra khỏi cảnh nghèo.

TBKTSG: Phía sau sự kiên quyết của Lào phải chăng có yếu tố. Trung Quốc, thưa ông?

Dự án Pak Beng sử dụng công nghệ của Trung Quốc. Don Sahong thì chưa chắc chắn. Tuy nhiên, Mega First, công ty tài trợ dự án này, mặc dù có trụ sở ở Malaysia nhưng có nhiều liên hệ về kỹ thuật với các đối tác Trung Quốc. Công nghệ thủy điện của Trung Quốc có tuổi đời rất lâu rồi. Các công nghệ này cũng thâm dụng rất nhiều công nhân.

Giai đoạn nắm quyền Thủ tướng Trung Quốc, ông Ôn Gia Bảo, vốn là một kỹ sư địa chất, lo ngại về tác động của việc xây dựng các đập nước, nên các tập đoàn lớn chuyên Xây dựng các dự án thủy điện bị ngưng hoạt động.

Đến thời Chủ tịch Trung Quốc là Tập Cận Bình, khi được hoạt động trở lại, các tập đoàn này cần rất nhiều tài chính để nuôi dưỡng một khối lượng công nhân và kỹ sư, chuyên gia khổng lồ. Đặc biệt là sau khi giới hạn về khoản tăng khí nhà kính được tăng thêm 2 độ, Trung Quốc đã lợi dụng kẽ hở này để tăng cường triển khai các dự án thủy điện.

TBKTSG: Sau Dom Sahong, Lào chuẩn bị khởi công tiếp dự án Pak Beng vào năm sau. Thái Lan cũng chuẩn bị một “siêu dự án” chuyển 4 tỉ mét khối nước khỏi dòng Mêkông. Ông có thể cung cấp chi tiết hơn về những ảnh hưởng mà các nước tiểu vùng sông Mêkông có thể gặp phải, đặc biệt là Việt Nam?

Nếu như Lào triển khai toàn bộ 12 đập nước như nước này đã lên kế hoạch, tôi nghĩ rằng khả năng ảnh hưởng là rất lớn. Nó sẽ chặn nguồn nước, nguồn phù sa và sinh kế của hàng triệu người chẳng những ở lưu vực Sông Mêkông bên phía Lào mà cả Campuchia và Việt Nam.

Với tình hình biến đổi môi trường và khí nhà kính như hiện nay, những đập khổng lồ của Trung Quốc và giờ là của Lào sẽ gây nên ảnh hưởng nghiêm trọng. Dù Don Sahong của Lào chỉ có công suất 260 MW, nhưng nó sẽ chặn rất nhiều nguồn cá và các nhánh sông.

Hiện tại, Chính phủ Lào nói là sẽ làm những bậc thang cho cá đi ngược trở lên, tương tự như mô hình châu u. Song vấn đề là loài cá ở đây khác với loài cá ở châu u. Mặt khác, những thẩm định này cũng đã quá cũ rồi. Chẳng hạn, họ nói là có thể có 20-30% cá vượt bậc thang để lên trở lại, nhưng liệu sau khi vượt bao nhiêu bậc thang, con cá có còn đủ khả năng sinh sản hay không?

Theo nguyên tắc, khi diễn ra các cuộc gặp gỡ giữa các nước trong tiểu vùng, Lào phải thông báo họ sẽ làm như thế nào, cũng như cung cấp những nghiên cứu về tác động môi trường, văn hóa, xã hội ra sao. Tuy nhiên những điều khoản đã được đồng thuận này thường không được thực thi một cách nghiêm túc.

TBKTSG: Như vậy, ĐBSCL sẽ như thế nào trong thời gian không xa?

Khó có câu trả lời chính xác cho câu hỏi này. Song, về ĐBSCL, tôi rất lo ngại trước tình trạng ngập mặn. Hiện tại, ngập mặn đã rất nghiêm trọng. Tại Bến Tre, Sóc Trăng, diện tích ngập mặn đã lên tới 30-50 ki lô mét. Vì vậy, chúng ta cần lũ để chống mặn.

ĐBSCL vừa trải qua đợt hạn – mặn nghiêm trọng.

Thường thì vào tháng 8, mùa nước nổi sẽ về và cung cấp lượng phù sa cho ĐBSCL. Tuy nhiên, năm nay, dù có mưa nhưng chỉ chống phần nào hạn mặn chứ không đủ để dâng lên thành mùa nước nổi.

TBKTSG: Theo ông, Việt Nam cần có những động thái như thế nào để bảo vệ ĐBSCL?

Thứ nhất, ta phải có một chiến lược ngoại giao để “đánh động” tất cả các nước ASEAN. Chẳng hạn, chúng ta có thể làm việc với Campuchia, bởi nước này chịu ảnh hưởng rất nhiều từ Don Sahong. Cùng lúc đó mình cần những nướcủng hộ, như Myanmar, vì hiện Trung Quốc cũng muốn đổi dòng một con sông khác gần nước này thành “cục pin”.

Chuyên gia hai nước Việt Nam và Lào phải ngồi lại xem xét ảnh hưởng của đập thủy điện này tớian ninh sinh kế, an ninh lương thực của Việt Nam. Nghĩa là, chúng ta vẫn phải giữ hòa hiếu, đồng thời mong muốn nước bạn phải tìm cách nào để có những mô hình khác thay vì nghĩ rằng thủy điện là cách duy nhất đưa Lào ra khỏi cảnh nghèo. Sẽ có rất nhiều thiệt hại khi đập Pak Beng triển khai, 6.700 người phải di dời, 25 làng xung quanh đập này bị ảnh hưởng. Bên kia sông thì có hai làng của Thái Lan cũng bị ảnh hưởng rất nhiều. Các nước lân cận cũng lo lắng.

Thứ hai, tôi thấy ASEAN đang phải đương đầu với những thách thức mới và cần những chuyển hướng mới. Ví như ASEAN muốn có thông cáo chung nhưng lại bị một thành viên phản đối hoài thì đành phải thôi sao? Mặt khác, không thể nào nói là tôi sống ở vùng này còn chuyện bên anh, chuyện vùng biển bên anh kệ anh. Đó là một tầm nhìn rất hạn hẹp!

Theo Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn