Việt Nam làm gì để bứt phá trong cuộc đua công nghệ chiến lược?

Làm chủ công nghệ chiến lược giúp Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, tự chủ công nghệ, thúc đẩy tăng trưởng, bảo đảm an ninh và khẳng định vị thế quốc gia.

Cạnh tranh công nghệ toàn cầu

Thế giới đang chuyển đổi nhanh chóng nhờ sự phát triển vượt bậc của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhất là trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ bán dẫn đang dẫn dắt việc định hình và “vẽ” lại trật tự thế giới. Vì vậy, các quốc gia đang chuyển từ sử dụng công nghệ lõi sang làm chủ các công nghệ chiến lược. Do đó, “cuộc chiến” làm chủ công nghệ chiến lược đã trở thành những chủ đề nóng trong lĩnh vực công nghệ toàn cầu.

TS. Hà Huy Ngọc, Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới nhận định, công nghệ chiến lược ngày nay bên cạnh đóng vai trò trọng yếu trong phát triển công nghiệp dân dụng còn tác động sâu sắc đến an ninh quốc gia và cán cân quyền lực toàn cầu. Nhiều lĩnh vực như AI, mạng 5G và 6G, máy tính lượng tử, xe tự lái và công nghệ bán dẫn đang thu hút sự đầu tư mạnh mẽ của các cường quốc như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc và các quốc gia khác.

Việt Nam đang dồn sức cho ngành công nghệ bán dẫn, được coi là “xương sống” của kinh tế số. Ảnh minh họa

Tại Mỹ, Đạo luật Khoa học và CHIPS đã phân bổ hơn 280 tỷ USD cho các ngành bán dẫn , AI và công nghệ lượng tử. Nước này đồng thời thắt chặt kiểm soát xuất khẩu, điều chỉnh chính sách đầu tư và xây dựng tiêu chuẩn công nghệ toàn cầu, nhằm củng cố lợi thế cạnh tranh.

Châu Âu đi đầu với Luật AI đầu tiên trên thế giới, sẽ có hiệu lực từ năm 2026, nhằm phân loại rủi ro và điều chỉnh ứng dụng AI trong sản xuất và đời sống. Trung Quốc đẩy mạnh sáng kiến “Made in China 2025″, tập trung nội địa hóa công nghệ lõi và mở rộng đầu tư R&D vào các lĩnh vực bán dẫn, AI, pin và công nghệ lượng tử. Nhật Bản và Hàn Quốc cũng tăng cường đầu tư quy mô lớn để khẳng định vị thế trong các ngành công nghệ chiến lược.

“Có thể nhận thấy một xu thế cạnh tranh xoay quanh các công nghệ mang tính nền tảng và đột phá: các quốc gia tiên tiến đang dồn lực đầu tư vào các công nghệ đột phá như AI, sinh học tổng hợp, lượng tử, vật liệu mới, không gian… những lĩnh vực được xem là trụ cột của nền công nghiệp trong tương lai. Xu hướng này thể hiện ở việc tăng ngân sách R&D quốc gia, thiết lập các cơ sở thử nghiệm, phòng thí nghiệm trọng điểm và ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư vào các công nghệ chiến lược” , ông nói.

TS. Ngọc cũng cho rằng, thế giới đang định hình lại trật tự công nghệ từ “quốc tế hóa” sang “liên minh công nghệ”. Các khối công nghệ đang được hình thành, như liên minh bán dẫn Hoa Kỳ – Hàn Quốc – Đài Loan (Trung Quốc), liên minh về AI và dữ liệu trong EU, cho thấy xu hướng tập hợp sức mạnh công nghệ theo khối.

Các nước tiên tiến tăng cường mở rộng các liên minh công nghệ, chủ động kiểm soát, dẫn dắt hệ sinh thái công nghệ và chuỗi giá trị mới. Đơn cử, G7/G20 thảo luận hợp tác công nghệ trong các lĩnh vực như AI, an ninh năng lượng, chuỗi cung ứng chiến lược; hợp tác giữa Hàn Quốc – Hoa Kỳ – Ấn Độ trong AI, bán dẫn, công nghệ không gian, công nghệ sinh học, an ninh dữ liệu. CET hợp tác giữa Hàn Quốc – EU nhằm tăng cường liên kết công nghệ xanh, dữ liệu, đổi mới mở và tiêu chuẩn quốc tế.

Việt Nam và chiến lược làm chủ công nghệ

Trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ toàn cầu ngày càng khốc liệt, Việt Nam đã xác định tầm nhìn chiến lược thông qua Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị ban hành cuối năm 2024. Nghị quyết nhấn mạnh yêu cầu “phát triển nhanh và bền vững, từng bước tự chủ công nghệ, nhất là công nghệ chiến lược” , đồng thời đặt nền móng cho các chương trình đầu tư, phát triển và hợp tác công nghệ quốc gia.

Tiếp đó, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 03/NQ-CP và Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 1131/QĐ-TTg, lần đầu tiên công bố Danh mục 11 nhóm công nghệ chiến lược và 35 nhóm sản phẩm công nghệ chiến lược. Danh mục này bao gồm các lĩnh vực then chốt như AI, điện toán đám mây, dữ liệu lớn, mạng 5G/6G, robot và tự động hóa, chip bán dẫn, công nghệ sinh học, năng lượng hạt nhân nhỏ, vật liệu tiên tiến, công nghệ an ninh mạng và hàng không vũ trụ.

“Công nghệ chiến lược là tập hợp những công nghệ tiên tiến, hiện đại do Việt Nam làm chủ, được ưu tiên đầu tư để tạo ra bước nhảy vọt về năng suất, năng lực cạnh tranh và đảm bảo an ninh quốc gia” , TS. Ngọc khẳng định.

Mẫu UAV do Nhà máy Z131, Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng sản xuất, được trưng bày tại Triển lãm Quốc phòng quốc tế 2024. Ảnh: Giang Huy

TS. Ngọc cho rằng, để hiện thực hóa mục tiêu trở thành nước thu nhập trung bình cao vào năm 2045, Việt Nam cần đột phá về tư duy và hành động về công nghệ chiến lược, tập trung vào một số giải pháp trọng tâm.

Thứ nhất, xây dựng khung Chương trình đầu tư, phát triển quốc gia về công nghệ chiến lược như: bán dẫn và vật liệu tiên tiến, AI quốc gia, công nghệ gen chữa bệnh, công nghệ năng lượng nguyên tử, công nghệ đường sắt cao tốc Bắc – Nam, công nghệ chế tạo UAV và robot phục vụ an ninh quốc phòng, công nghệ dữ liệu lớn (Big Data) và Internet vạn vật (IoT), công nghệ bảo mật và an ninh mạng, công nghệ hạ tầng số…

Thứ hai, phát triển hệ sinh thái công nghệ. Xây dựng chương trình đào tạo kỹ sư tài năng công nghệ chiến lược quốc gia ở các trường đại học hàng đầu. Phát triển hệ thống trung tâm nghiên cứu thử nghiệm, các phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia, tập trung cho công nghệ chiến lược, như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, công nghệ bán dẫn. Lập quỹ đầu tư cho phát triển công nghệ chiến lược để hỗ trợ doanh nghiệp.

Thứ ba, hoàn thiện hạ tầng số và công nghiệp. Phát triển hạ tầng số hiện đại cho phát triển công nghiệp chiến lược nhằm tăng cường kết nối và xử lý dữ liệu hỗ trợ cho nghiên cứu phát triển, sản xuất công nghiệp, trong đó tập trung vào phủ sóng mạng 5G, 6G, cáp quang tốc độ cao, trung tâm dữ liệu.

Đầu tư vào năng lượng và logistics, mở rộng thị trường năng lượng tái tạo. Đảm bảo nguồn cung năng lượng ổn định và hệ thống giao thông thuận tiện để hỗ trợ sản xuất và xuất khẩu sản phẩm công nghiệp chiến lược.

Thứ tư, thu hút và trọng dụng nhân tài. Áp dụng cơ chế đãi ngộ vượt trội, linh hoạt, để thu hút các chuyên gia, nhà khoa học hàng đầu trong và ngoài nước tham gia nghiên cứu, phát triển công nghệ chiến lược.

Theo ông, Việt Nam cần hướng đến xây dựng được mạng lưới chuyên gia trong một số ngành và lựa chọn các tổng công trình sư, bao gồm các chuyên gia hàng đầu trong nước, người Việt Nam ở nước ngoài và các chuyên gia quốc tế có uy tín cho phát triển công nghệ chiến lược. Ví dụ, chọn ra 10 ngành thay đổi đất nước trong kỷ nguyên mới, mỗi ngành tìm và lựa chọn 10 tổng công trình sư và 100 chuyên gia hàng đầu với những năng lực và chuyên môn bổ sung nhau.

Đồng thời, cần ban hành chính sách đãi ngộ đặc biệt không gò bó theo ngạch, bậc, hệ số mà phải linh hoạt, cạnh tranh như: Vượt khung lương, nhà ở, môi trường làm việc, áp dụng quy trình rút gọn thủ tục đăng ký quốc tịch… để thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về nước làm việc.

CEO Nvidia ký tên trên tấm bảng tại Trung tâm vi mạch bán dẫn mới thành lập. Ảnh: Lưu Quý

Thứ năm, có cơ chế tài chính đột phá, đầu tư đủ lớn cho nghiên cứu phát triển công nghệ chiến lược. Hình thành quỹ đầu tư công nghệ chiến lược quốc gia (khoảng 10 tỷ USD) kết hợp ngân sách nhà nước và nguồn lực xã hội hóa nhằm hỗ trợ nghiên cứu, phát triển và khởi nghiệp trong các lĩnh vực then chốt.

Nghiên cứu và quy định tổ chức, doanh nghiệp đầu tư vào công nghiệp chiến lược được bảo lãnh vay vốn với lãi suất ưu đãi thấp hơn thị trường từ 2 – 4% và kéo dài thời gian hoàn trả khoản vay từ 10 – 15 năm. Cho phép các tập đoàn, doanh nghiệp công nghệ lớn của Nhà nước và doanh nghiệp tư nhân được khuyến khích đầu tư vào các công ty nước ngoài, đặc biệt là các công ty sản xuất các sản phẩm, dịch vụ công nghệ chiến lược để giành quyền tiếp cận, làm chủ công nghệ tiên tiến.

Cùng với đó, nhân rộng mô hình thu hút FDI như thu hút Tập đoàn NVIDIA; bổ sung quy định về thủ tục đầu tư đặc biệt, tạo “luồng xanh” cho việc triển khai dự án công nghệ chiến lược, giúp giảm thời gian và chi phí cho doanh nghiệp…

“Cần phải có những ‘hành động biểu tượng’, hành động mạnh mẽ, thể hiện tinh thần dám nghĩ, dám làm, dám phá đi mọi rào cản. Từ đó, tạo một động lực và niềm tin cho những người khác, như Bác Hồ mời chuyên gia Trần Đại Nghĩa từ Pháp về trong thời kỳ kháng chiến” , TS. Hà Huy Ngọc nói và nhấn mạnh “chỉ khi dám nghĩ lớn và hành động quyết liệt, chúng ta mới có thể làm chủ công nghệ và nâng cao vị thế quốc gia”.