Vì sao Mỹ- Iran từ đồng minh thân thiết nhất lại thành kẻ thù

Iran từng là một trong những đồng minh thân thiết nhất của Mỹ trong khu vực trước năm 1979, nhưng mối quan hệ này theo thời gian đã đúng với câu nói “thân nhau lắm, cắn nhau đau”.

Vì sao, từ đồng minh thân thiết lại quay sang thù hận? Sau đây là diễn biến quá trình lịch sử:

Quan hệ giữa hai quốc gia bắt đầu từ giữa đến cuối thế kỷ XIX. Ban đầu, trong khi Iran rất cảnh giác với các lợi ích thuộc địa của Anh và Nga trong ván cờ lớn, Mỹ được coi là một cường quốc nước ngoài đáng tin cậy hơn, và người Mỹ Arthur Millspaugh và Morgan Shuster thậm chí còn được Shahs bổ nhiệm làm tổng kho bạc. Trong Thế chiến 2, Iran đã bị Anh và Liên xô chiếm đóng, cả hai đồng minh của Mỹ, nhưng quan hệ vẫn tiếp tục tích cực sau chiến tranh cho đến những năm sau đó của chính phủ Mohammad Mosaddegh, người bị lật đổ bởi một cuộc đảo chính do CIA thực hiện và MI6 hỗ trợ. Tiếp theo đó là kỷ nguyên liên minh và hữu nghị rất chặt chẽ giữa chế độ của Shah Mohammad Reza Pahlavi và chính phủ Mỹ, sau đó là một sự đảo ngược và bất đồng kịch tính giữa hai nước sau Cách mạng Iran năm 1979. Trong thời kỳ này, Iran là một trong những đồng minh thân cận nhất của Mỹ.

Mohammed Reza Pahlavi, Shah của Iran, bắt tay với một sĩ quan không quân Mỹ trước khi ông rời Mỹ.

Năm 1953: Cuộc đảo chính

Các cơ quan tình báo Mỹ và Anh dàn xếp một cuộc đảo chính, lật đổ Thủ tướng được bầu cử dân chủ Mohammed Mossadegh và khôi phục quyền lực cho Shah, Mohammed Reza Pahlavi. Là thủ tướng, Mossadegh đã làm việc để quốc hữu hóa dầu Iran chống lại lợi ích của Anh, nước đã khai thác tài nguyên của Iran trong nhiều thập kỷ. Shah tham gia đảo chính lật đổ Mohammed Mossadegh.

1963-1973: Thập kỷ tăng trưởng

Sau hậu quả của cuộc đảo chính, Mỹ đổ tài nguyên vào Iran, bảo vệ sức mạnh quân sự và chính trị. Iran tận hưởng một thập kỷ tăng trưởng kinh tế ấn tượng trong những năm 1960 và 70. Nhưng chế độ chuyên chế của Shah cũng phát triển, đặc biệt là cảnh sát bí mật khét tiếng của ông, SAVAK, phát triển từ khóa đào tạo của CIA.

Năm 1972, Tổng thống Mỹ Richard Nixon đến thăm Shah để yêu cầu ông đảm bảo lợi ích an ninh của Mỹ trong khu vực, cho phép Iran mua bất kỳ hệ thống vũ khí nào họ muốn đổi lại. Khi Chiến tranh Ả Rập-Israel năm 1973 khiến giá dầu tăng mạnh, Shah mua số lượng lớn vũ khí công nghệ cao. Các quan chức Mỹ đang bất ổn nhưng không có kế hoạch thay thế.

Những năm 1970: Một loạt các hành động của Vua Shah và những biến động về kinh tế trên thế giới đã khiến sự trị vì của ông Khomeini ngày càng không được dân chúng ủng hộ.

Nhiều người Iran ngày càng tin rằng Vua Shad chỉ là bù nhìn của Mỹ và đất nước của họ bị CIA chi phối.

Năm 1978: Sự giận dữ đối với Vua Shah đã biến thành các cuộc biểu tình, khi nhiều người ủng hộ nhà lãnh đạo đối lập Khomeini (lúc đó đang sống lưu vong ở nước ngoài) xuống đường. Họ đã vấp phải sự phản kháng quyết liệt và cái chết của những người biểu tình khi đó đã “đổ thêm dầu vào lửa”.

Tháng 1/1979: Tình hình an ninh ngày càng xấu đi, Vua Shad đã buộc phải chuyển giao quyền lực cho một thủ tướng mới và cùng gia đình chạy tới Ai Cập sống lưu vong.

Tháng 2/1979: Ông Khomeini đã từ Paris trở về Iran và gặp gỡ hàng triệu người ủng hộ. Triều đại Shah đã nhanh chóng sụp đổ. Không lâu sau đó ông Khomeini tuyên bố thành lập Cộng hòa Hồi giáo.

Trong giai đoạn này, chính quyền của Tổng thống Mỹ Jimmy Carter, cho phép Vua Shah nhập cảnh để điều trị ung ung, nhưng với mối quan hệ với chính quyền Iran đương nhiệm cũng đã bắt đầu có vấn đề.

Tháng 11/1979: Một nhóm những người biểu tình Iran tự xưng là sinh viên đã xông vào đại sứ quán và bắt giữ 66 người làm con tin để phản đối Mỹ cho phép Shah tị nạn. Vụ chiếm đại sứ quán Mỹ được cho là đã được ông Khomeini ủng hộ, khiến Tổng thống Mỹ Jimmy Carter gia tăng áp lên chính quyền mới nhằm đóng băng các tài sản của Iran. Đáp lại, ông Khomeini đã gửi thông điệp tới những người ủng hộ: “Đừng quên rằng Mỹ là kẻ thù lớn nhất của các bạn. Đừng quên hô lớn: Mỹ phải chết”.

Các nhà ngoại giao Mỹ bị bắt giữ bên ngoài Đại sứ quán Mỹ ở Tehran, Iran, 1979.

Năm 1980: Mỹ cắt đứt quan hệ ngoại giao với Iran và chưa bao giờ nối lại quan hệ.

Tháng 9/1980, các lực lượng Iraq đã tấn công Iran với lý do Tehran không tuân thủ một thỏa thuận biên giới.

Có các ý kiến khác nhau về nguyên nhân quan hệ này nguội dần. Một phần giải thích của Iran bao gồm tất cả mọi thứ từ cuộc xung đột tự nhiên và không thể tránh khỏi giữa Cách mạng Hồi giáo, và nhận thấy sự kiêu ngạo của người Mỹ và mặt khác muốn giành quyền bá chủ toàn cầu.

Tháng 1/1981: Các nhà ngoại Mỹ được phóng thích sau khi bị bắt giữ làm con tin trong 444 ngày, đúng ngày Tổng thống Mỹ Ronald Reagan nhậm chức. Một sứ mệnh giải cứu thất bại trong thời gian đó cũng khiến 8 quân nhân thiệt mạng.

Sáu người Mỹ khác thoát khỏi đại sứ quán đã được đưa khỏi Iran nhờ một nhóm đóng giả làm các nhà làm phim. Vụ việc đã được tái hiện trong bộ phim Argo giành giải Oscar năm 2012.

Năm 1982: Iran đã đáp trả để lấy lại phần lãnh thổ mà Iraq giành trước đó và tiến sát thành phố Basra của Iraq.

Lo ngại rằng Iran có thể đánh bại Iraq và kiểm soát các đồng minh giàu dầu mỏ khác ở Trung Đông, Mỹ đã bắt đầu hỗ trợ chính quyền của cựu Tổng thống Iraq Saddam Hussein và dàn xếp các vũ khí không do Mỹ chế tạo được nhập khẩu vào Iraq.

Khi cuộc Cách mạng Iran bắt đầu nổ ra, Mỹ đã ngừng vận chuyển một lô vũ khí mà chế độ của Vua Shah từng trả tiền trước đó, khiến những người kế nhiệm ông càng giận dữ.

Năm 1983: Hai vụ tấn công riêng rẽ nhằm vào đại sứ quán Mỹ và một khu trại của lực lượng gìn giữ hòa bình thuộc Thủy quân lục chiến Mỹ tại Beirut (Li Băng) đã khiến tổng cộng 362 người thiệt mạng, và một vụ tấn công khác nhằm vào một căn cứ Pháp làm 58 thiệt mạng. Một nhóm Hồi giáo Shite có tên gọi là Tổ chức Thánh chiến Hồi giáo đã nhận trách nhiệm về các vụ tấn công này, nhưng một số người cáo buộc Iran là chủ mưu.

Ảnh chụp cho thấy các thành viên của Quân đội Sandinista dẫn đầu phi công Mỹ, ông Hass Hassenfus, sau khi ông bị bắn hạ trong một nhiệm vụ ở phía đông nam Nicaragua vào tháng 10 năm 1986.

Năm 1988: Sau khi Mỹ đưa hải quân tới đồn trú tại vịnh Péc-xích để bảo vệ tuyến đường biển khỏi chiến tranh Iraq-Iraq đang diễn ra, một máy bay thương mại của hãng hàng không Iran Air đã bị tên lửa đất đối không từ tàu chiến Mỹ USS Vincennes bắn trúng bên trên lãnh hải Iran tại eo biển Hormuz. Toàn bộ 290 người trên khoang, phần lớn là những người hành hương Iran đang trên đường tới thánh địa Mecca, đã thiệt mạng.

Mỹ sau đó nói rằng tàu hải quân Mỹ đã tưởng nhầm chiếc Airbus A300 là một máy bay chiến đấu, nhưng chưa từng xin lỗi. Iran cáo buộc Mỹ hành động bừa bãi.

Cùng năm đó, chuyến bay mang số hiệu 103 của hãng hàng không Pan Am từ London (Anh) đi Mỹ đã bị đặt chất nổ và nổ tung trên bầu trời Lockerbie, Scotland, khiến 270 người thiệt mạng, trong đó có 11 người trên mặt đất. Giới chức Mỹ nghi ngờ Iran đứng sau vụ việc này.

Năm 1984: Mỹ đã liệt Iran vào danh sách các quốc gia tài trợ khủng bố, ban đầu là vì sự ủng hộ của nước này đối với nhóm Hezbollah và các nhóm vũ trang khác, và sau đó là ủng hộ Hamas. Washington đã liệt cả Hezbollah và Hamas là những tổ chức khủng bố.

Kể từ đó, cùng với việc gia tăng ủng hộ Israel, Mỹ cũng cáo buộc Iran tiếp tục hỗ trợ Hezbollah và Hamas để tấn công các mục tiêu của Israel.

Iran đã đáp trả bằng việc bác bỏ sự liên quan trong các âm mưu tấn công, và các buộc các quốc gia phương Tây, trong đó có Mỹ, hỗ trợ các nhóm hoặc những nhân vật mà họ xem là khủng bố, trong đó có ông Saddam Hussein.

Năm 2002: Một nhóm đối lập Iran tiết lộ rằng nước này đang phát triển các cơ sở hạt nhân, trong đó có một nhà máy làm giàu uranium. Mỹ cáo buộc Iran phát triển một chương trình vũ khí hạt nhân bí mật, Iran bác bỏ.

Tháng 9/2013: Ông Hassan Rouhani nhậm chức Tổng thống mới của Iran đã có cuộc điện đàm với Tổng thống Mỹ Barack Obama. Đây là cuộc trò chuyện cấp cao đầu tiên như vậy trong hơn 30 năm.

Năm 2015: Iran đã nhất trí một thỏa thuận lâu dài về chương trình hạt nhân của nước này với một nhóm các cường quốc thế giới được gọi là P5 1, gồm Mỹ, Anh, Pháp, Trung Quốc, Nga và Đức.

Từ trái qua: Bộ trưởng phụ trách các vấn đề chính trị Hoa Kỳ, bà Wendy Sherman, Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ John Kerry, Bộ trưởng Năng lượng Hoa Kỳ Ernest Moniz, người đứng đầu Hội đồng An ninh Quốc gia tại Trung Đông Robert Malley, Giám đốc Chính trị Liên minh Châu Âu Helga Schmid, người đứng đầu Nguyên tử Iran Tổ chức Năng lượng Ali Akbar Salehi và Bộ trưởng Ngoại giao Iran Javad Zarif chờ đợi bắt đầu cuộc họp tại khách sạn Beau Rivage Palace ở Lausanne vào ngày 26 tháng 3 năm 2015, trong các cuộc đàm phán về chương trình hạt nhân Iran.

Theo thỏa thuận, Iran đã nhất trí hạn chế các hoạt động hạt nhân nhạy cảm và cho phép các thanh sát viên quốc tế tiếp cận để đổi lấy việc dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt kinh tế.

Tháng 5/2018: Tổng thống Mỹ Trump đã đưa Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân trên, trước khi tái áp dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế với Iran và cảnh báo sẽ làm tương tự đối với các quốc gia và công ty mua dầu của nước này. Nền kinh tế Iran đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Thời gian này, Mỹ thắt các lệnh trừng phạt nhằm vào ngành xuất khẩu dầu mỏ của Iran. Đáp trả, Tehran cũng bắt đầu một chiến dịch nhằm chống lại sức ép của Mỹ.

Tháng 5- 6/2019: Các vụ nổ đã xảy ra đối với 6 tàu chở dầu tại vịnh Oman, mà Mỹ cáo buộc Iran là thủ phạm.

Tháng 6/2019: Các lực lượng Iran đã bắn rơi một máy bay không người lái của quân đội Mỹ trên eo biển Hormuz. Mỹ nói máy bay ở trên vùng biển quốc tế, nhưng Iran khẳng định nó xâm phạm không phận nước này.

Tháng 7/2019: Iran bắt đầu rút khỏi các cam kết hạt nhân chủ chốt theo thỏa thuận hạt nhân vào tháng.

Ngày 3/1/2020: Mỹ tấn công vào Iraq giết chết tướng Qassem Soleimani, chỉ huy lực lượng Quds thuộc Vệ binh Cách mạng Iran. Từ đây, căng thẳng Mỹ-Iran lại thổi bùng lên một mức cao mới.

Ngày 8/1/2020: Iran trả thù cho cái chết của tướng Soleimani bằng việc phóng hàng chục tên lửa vào căn cứ quân sự Mỹ ở Iraq.

Theo một cuộc thăm dò của BBC World Service 2013, chỉ 5% người Mỹ nhìn nhận ảnh hưởng của Iran một cách tích cực, với 87% bày tỏ quan điểm tiêu cực, nhận thức bất lợi nhất về Iran trên thế giới. Mặt khác, nghiên cứu đã chỉ ra rằng hầu hết người Iran có thái độ tích cực về người dân Mỹ, mặc dù không phải chính phủ Mỹ. Theo khảo sát tháng 12 năm 2018 của IranPoll, chỉ 15,2% người Iran có quan điểm thuận lợi về Mỹ, với 81,4% bày tỏ quan điểm không thuận lợi. Theo một cuộc thăm dò của Pew năm 2018, 39% người Mỹ nói rằng việc hạn chế sức mạnh và ảnh hưởng của Iran nên là ưu tiên chính sách đối ngoại hàng đầu.