Từ con đường tơ lụa trên biển đến phố Khách Chợ Tiên

Do điều kiện lịch sử và địa lý, nhiều địa bàn ở Hà Tĩnh đã có vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình vận hành của con đường tơ lụa nổi tiếng.

Một đoạn Lạch Đào ở Đông Hội, khu Du lịch Xuân Thành, Nghi Xuân, Hà Tĩnh ngày nay. Ảnh: Đặng Viết Tường

Con đường tơ lụa “rẽ” vào Hà Tĩnh

Theo thư tịch cổ ở Việt Nam, có một “con đường tơ lụa” trên biển đi qua Luy Lâu, Thăng Long, Vân Đồn, Phố Hiến, Hội An, Cù Lao Chàm, Ốc Eo, Phù Nam, Chợ Lớn – Bến Thành. Từ đầu công nguyên, các hoạt động giao thương trên biển đã xuất hiện và đóng vai trò quan trọng trong sự phồn vinh của Chiêm Cảng, Lâm Ấp phố. Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”: “Năm 54 (TCN) Thái thú là Ích Xương (quận Cửu Chân) đã sai người đi thu vén sừng tê, ngà voi, bắt dân làm nô tỳ đem về nước bán, tặng vật giá trị 100 vạn quan tiền.” Theo bia núi Sở ở xã Diễn An (Diễn Châu – Nghệ An), soạn năm 1842 phần lạc khoản ghi: “Sử ký chép, vào đời Đường, Trung Quốc, Cao Biền làm Đô hộ sứ (865 -875) có sai đào con kênh Thiên Uy (còn gọi Thiết Cảng) để tiện việc vận chuyển. Khi đào đến huyện Hưng Nguyên thì gặp đá lớn, không sao đào tiếp được nữa”. Kênh Sắt dài 30 dặm, khoảng 12km, bắt đầu từ bến đò cầu Cấm xã Nghi Yên, huyện Nghi Lộc đi qua, Diễn An, Diễn Phú, Diễn Thọ, huyện Diễn Châu, Nghệ An. Điều này phản ánh “con đường tơ lụa” trên biển đời nhà Đường ở đất Hoan Diễn.

Miền Hà Tĩnh có bờ biển dài, nhiều cửa biển đẹp, do đó nghề đánh cá trên sông, trên biển phát triển. Hà Tĩnh có nhiều đầm, vực lớn gần biển và núi. Nhiều sông lạch ngắn, thủy triều lên xuống đều, ngập sâu, chạy ven chân núi, tạo ra những vũng vịnh lý tưởng cho tàu thuyền tránh trú bão tố trên biển. Thiên nhiên tạo điều kiện cho phép hình thành cảng biển, sông lạch trên con đường thương mại đường thủy. Ngày nay, các cửa sông lạch chảy ra biển thưa hơn ngày trước. Vùng Kỳ Anh xưa có nhiều cửa biển, nay chỉ còn Hải Khẩu. Ở Can Lộc, sông Nghèn có nhiều cửa chảy ra biển thì nay chỉ còn cửa Sót. Nghi Xuân xưa có 4 cửa thông ra biển là cửa Hội, cửa Lạch Đào, cửa Nước Ra, cửa Lạch Kèn, nay chỉ còn cửa Hội thông thương buôn bán.

Từ thế kỷ VII, đời nhà Đường, ở Quảng Châu thuộc lãnh thổ Bách Việt được xem là nơi khởi nguồn “con đường tơ lụa” trên biển. Đầu thế kỷ X, đã có nhiều đội thuyền chở nặng hàng hoá của thương gia các nước Ấn Độ, Ả rập, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp, Hà Lan… đến Trung Quốc giao thương trao đổi hàng hoá. Thời kỳ nhà Tống, Nguyên trở về sau, hoạt động giao thương đã khởi sắc. Đến thời nhà Minh thống trị Trung Quốc, “con đường tơ lụa” bị vương triều này khống chế và ra lệnh bắt thương nhân nộp thuế rất cao. Đồng thời nhà Minh chủ trương đóng cửa đất nước trên bộ, lẫn biển và thực hiện chính sách “bế quan toả cảng”. Đứng trước bí bách đó, các thương nhân nước ngoài đã tìm đến “con đường tơ lụa” giao thương trên biển, hoặc từ chối giao dịch nhà Minh, do vậy nhiều trung tâm thương mại ven biển hình thành và sầm uất.

Giữa thế kỷ XVII nhà Minh sụp đổ, nhà Thanh thống trị Trung Quốc, một bộ phận quan lại nhà Minh không khuất phục người Mãn Châu đã chạy sang Đại Việt sinh sống và lập phố buôn bán. Khi người Hoa không chung sống với triều Mãn Thanh, ồ ạt chạy sang nước Việt lập nghiệp và xây dựng cộng đồng Hoa kiều, thì phố Phù Thạch, Triều Khẩu, Hội Thống, Tiên Kiều… là những chấm tròn trên bản đồ trong “con đường tơ lụa” trên biển ở Hà Tĩnh. Trong dân gian có câu phương ngữ: “Nhất Kinh Kỳ, nhì Phố Hiến, thứ ba Hội An”, từ thế kỷ XVI – XVIII đây là ba đô thị, cảng biển lớn nhất đất Việt. Kinh Kỳ là kinh thành Thăng Long, không những là trung tâm chính trị, văn hoá mà còn là trung tâm giao thương của đất nước với hệ thống chợ, bến cảng và phố xá đông đúc. Phố Hiến (Hưng Yên) nơi bốc dỡ và trung chuyển hàng hoá từ các tàu buôn nước ngoài và nơi tụ hội, sinh sống của người Hoa. Hội An từng là một thương cảnh quốc tế sầm uất, nơi gặp gỡ các thuyền buôn Nhật Bản, Trung Quốc và phương Tây trong các thế kỷ XVII, XVIII.

Ngư dân ở cảng cá Cửa Sót (xã Thạch Kim, huyện Lộc Hà). Ảnh: T.T

Những khu vực giao thương sầm uất

Thời kỳ này các thương cảng ở Hà Tĩnh trong đó có Nghi Xuân ngày càng tấp nập, thịnh vượng. Theo Lịch sử Hà Tĩnh, bấy giờ thương cảng Cửa Hội – sông Lam đã xuất hiện sự giao lưu buôn bán tấp nập. Từ Hội Thống, tàu thuyền từ biển Đông vào sông Lam ngược chợ Tiên, bến Giang Đình: “Nơi đây là khu vực đô hội, dân cư đông đúc, trên bộ dưới sông phong cảnh hữu tình, buôn bán phát triển (…). Sự phát triển kinh tế và giao thương buôn bán, nhất là từ thế kỷ XIII đã góp phần gắn bó các cư dân cùng quê hương mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển văn hoá trong vùng.” (Lịch sử Hà Tĩnh tập I Tr.136).

Hoạt động thương mại ở Nghi Xuân liên quan đến “con đường tơ lụa” được Nghi Xuân địa chí của Lê Văn Diễn ghi chép rõ: “Chợ Tiên ở xã Tiên Điền. Dưới thời Lê hàng quán nối răng lược, lầu các chăng mạng nhện. Lại có người Tàu lập phố buôn bán”. Hoạt động giao thương, buôn bán ở chợ Tiên Điền xưa sầm uất với nhiều phường hội, chẳng khác gì đô hội Kinh Kỳ, Phố Hiến ở Đàng Ngoài vào thế kỷ XVI – XVIII. Sách “Nghi Xuân địa chí” của tú tài Lê Văn Diễn, viết năm 1842 đời Thiệu Trị nhà Nguyễn có chép câu chuyện Võ Đức Huyền, tên chữ Tả Ao: “Một ngày đi chơi ở bến sông (phố) Phù Thạch (làng Vĩnh Đại) thấy người phương Bắc (Tàu) ngồi trên thuyền nhỏ giữa dòng sông, thuyền bị lật, ông (Tả Ao) bơi lại cứu. Thoát được chết, người phương Bắc sụp lạy, đem trăm lạng bạc tạ ơn. Ông (Tả Ao) từ chối không nhận”.

Phù Thạch thuộc đất làng Vĩnh Đại, huyện La Sơn (tức xã Quang Vĩnh, Đức Thọ), ở bờ Nam sông Lam. Bờ Bắc là thành Nghệ An thuộc xã Triều Khẩu, núi Thành (nay thuộc xã Lam – Phú – Khánh) huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Mé sông có tảng đá lớn, lúc thủy triều xuống thì nổi lên mặt nước nên có tên Phù Thạch. Trên phố, dưới sông, bến Phù Thạch luôn tấp nập tàu thuyền ra vào buôn bán. Nhiều thuyền buôn nước ngoài theo “con đường tơ lụa” tới đây đổ hàng, cất hàng. Ở Hoa Viên, Phục Lễ (Triều Khẩu) có phố người Nhật, có chợ Tràng buôn bán đủ các mặt hàng Xứ Nghệ, của Đàng Trong, Đàng Ngoài, của nước ngoài như thuốc bắc, lụa, gấm tàu, bút mực, sách tàu, cúc mã não, chè ô long, sâm Cao Ly, gốm, Ấn Độ, Trung Quốc. Năm 1803, thành Nghệ An dời ra Vĩnh Doanh, (thành phố Vinh), người Hoa chuyển đi nơi khác.

Người Nghi Xuân có câu: “Cửa Hội khó vào, lạch Đào khó ra”. Đó là nói đến hai cửa biển trong số 4 cửa biển. Như đã nói, Hội Thống là dòng chính sông Cả chảy ra. Giữa dòng sông có đá ngầm nhô ra, rất nguy hiểm. Thuyền buôn người Tàu mỗi lần vào ra đều phải nhờ thuyền đánh cá dẫn đường mới dám vào ra.

Ngoài sự việc người Hoa lập phố buôn bán ở chợ Tiên. Việc người Hoa hiển diện trên đất Nghi Xuân được thư tịch cổ đề cập một vài khía cạnh khá rõ ràng: “Vũng người Ngô (Hoa kiều) ở xóm Vân Ổi, xã Phan Xá (Xuân Thành) giữa ruộng sâu có một cây gỗ lớn, tròn 2 tấc rưỡi, nửa cây trồi lên mặt ruộng, những khi hạn hán mùa hè thì thấy khá rõ, có người thấy tiền đùn ra đầu mút cây gỗ. Có người lấy, đêm nằm chiêm bao thần nhân vóc người Tàu đến đòi lấy lại tiền”. Câu chuyện trong giấc ngủ chiêm bao thấy người Tàu về đòi tiền có thể mang tính chất hoang đường là giả, nhưng nhìn thấy cây gỗ dưới ruộng sâu là thật. Đây là căn cứ suy xét, cây gỗ tròn mọi người thấy phải chăng là cột buồm của tàu buôn bị chìm trên “con đường tơ lụa” khi vào Lạch Đào Ngày nay, ở vùng ven Lạch Đào thuộc xã Xuân Thành, Xuân Mỹ, Xuân Giang… vào những năm 1995, nhân dân đào được khá nhiều bát, đĩa, thạp, hũ gốm sứ cổ Trung Hoa, Nhật Bản. Hoặc sự tích về động người Tàu trên đỉnh núi Cương Gián cho thấy thời xưa việc người Trung Quốc định cư ở xã Cương Gián, Nghi Xuân là có thật.

Xưa “con đường tơ lụa” trên biển có thể vào sông Lam các cửa biển Hội Thống, cửa Lạch Đào, cửa Nước Ra, cửa Lạch Kèn theo sông Mỹ Dương, phố Hội Thống, chợ Cầu Tiên, bến Giang Đình, ngược sông Lam lên trạm tuần canh, phố Phù Thạch. Ngày nay cũng giống như Phù Thạch ở làng Vĩnh Đại, phố người Hoa buôn bán ở Hội Thống, chợ Cầu Tiên, trạm tuần canh ở chợ Đò Củi, đã tàn lụi, phế tích từ lâu. Ngày nay, câu chuyện người Hoa từng sống ở Nghi Xuân, chúng ta chỉ biết ít ỏi qua sách “Nghi Xuân địa chí” của tú tài nho học Lê Văn Diễn, soạn thảo năm 1842, đời vua Thiệu Trị nhà Nguyễn.