Tiếng vọng của đồng quê

Tháng 7 bắt đầu một mùa rực lửa, tôi lại ‘Trốn lo âu về lại cánh đồng’. Tôi sinh ra ở một vùng biển, nhưng những năm tháng tuổi thơ của tôi lại gắn bó với ruộng đồng – những năm chiến tranh ấy, bọn trẻ chúng tôi đi sơ tán vào những xóm thôn có bờ tre làng bao quanh như một tấm lá chắn.

Tre vấn vít vào nhau, đan bện vào nhau, tre ngăn xuống làm hầm chữ O, chữ A, những đoạn giao thông hào mang hình chữ L thước thợ. Tôi đội mũ rơm, mang trên mình chiếc áo giáp hình chiếc mâm thau cũng bằng rơm.

Ảnh minh họa.

Buổi tối, nhà đông người, lại chia nhau đi ngủ ở các hầm hàng xóm. Hồi ấy, chúng tôi xuýt xoa với những củ khoai nướng hôi hổi khói. Và thật kỳ lạ sao, những đứa trẻ tròn ủng như củ khoai ấy học giỏi lạ thường – chỉ có lo học và lo tránh bom máy bay; cái đói là thường trực, nhưng không bao giờ nghĩ đến cái ăn; cái mặc lại càng không nghĩ tới; áo của anh nhường lại cho em vá chằng, vá đụp.

Trong những năm tháng chiến tranh đó, bọn trẻ chúng tôi thường hay được tập hợp nhau lại ở chốn đông người khi làm lễ truy điệu những người con của làng: Con trai, con gái – anh bộ đội giải phóng và cô thanh niên xung phong. Lễ truy điệu thường được tổ chức ở nhà kho hợp tác, xung quanh có những đường giao thông hào chạy dọc chạy ngang như những đường chỉ trong lòng bàn tay. Và các bác ở Ủy ban xã tập trung khoảng gần chục giấy báo tử mới làm lễ một lần.

Những đêm ấy, tôi thường thẫn thờ đứng một mình trên những con đường bờ vùng, bờ thửa đẫm sương, nghe tiếng ếch, tiếng nhái hòa tấu khúc tưởng niệm và thỉnh thoảng trên nền trời một vài vì sao sa xuống mất hút vào thăm thẳm lúa. Trong làng thêm một người góa bụa. Mùa gặt thiếu đi một tay liềm. Hội hát vắng đi một tiếng sáo. Và lũ trẻ chúng tôi cũng thường hay tụ họp với nhau trong những buổi xem phim. Màn ảnh rộng của phim nối với buồng chiếu một dải vải đen rộng khoảng hơn hai mét để tránh ánh sáng hắt ra. Và mắt xem phim nhưng tai lại nghe ngóng tiếng kẻng của dân quân canh gác đầu thôn để chạy xuống hầm khi có tiếng máy bay giặc ì ầm vọng đến.

Những đội chiếu bóng lưu động đi hết làng này đến xóm khác. Tất cả máy chiếu, máy nổ đều được chất lên những chiếc xe đạp thồ có cái chân chống bằng tre; và lũ trẻ xúm lại đẩy xe băng qua những hố bom còn sặc sụa mùi khói, qua những ô ruộng mới gặt xong, rơm rạ quấn vào nan hoa, đôi dép lốp lún sâu vào bùn ruộng. Và tôi, đến bây giờ vẫn không thể nào quên được giọng cô gái thuyết minh ngày ấy. Một giọng nói trời cho trong vắt, diễn cảm, lúc tâm tình thủ thỉ, lúc nén lại căm hờn, lúc hào hứng lôi cuốn. Cái giọng ấy phải là của đồng, của ruộng, uống nước giếng làng, hát khúc ví dặm dân ca của làng: khúc hát ví mênh mang như sông, như nước bỗng thay đổi tiết tấu như núi, như đồi. Lạ thay, cái giọng thuyết minh ấy đã át đi tiếng bom, tiếng đạn.

Lũ trẻ chúng tôi cứ thế lớn lên với những truyền thuyết huyền thoại, những hiện thực dữ dằn, những chân trời khát vọng cứ được mở ra. Văn hóa làng đã bắt đầu từ đó. Có gì thiêng liêng và cội rễ từng cây đa làng thả những chòm râu cổ thụ, đền miếu thờ Thành hoàng làng, đến am thờ Thánh mẫu. Trong trí nhớ của tôi còn nguyên cả lá cờ đuôi nheo, tiếng kèn, tiếng trống; những kiệu, những gánh, những tích chèo, tích tuồng; những mũ áo, cân đai, những đôi hài nhuộm phẩm xanh, phẩm đỏ. Chao ôi, tiếng “O”, tiếng “Cậu”, tiếng “Chú”, tiếng “Dì”, rồi đến cả tên làng cũng một thủa nhọc nhằn: sông thì sông Cụt, cầu thì cầu Cày và lạ thay lại có cả… Miếu Ao.

Thật kỳ lạ, nước ao không bao giờ cạn. Cây cối xung quanh miếu đều ngả bóng về ao. Cả khu Miếu Ao nổi lên như một hòn đảo xanh, cư ngụ một chiếc nôi xanh của một mái nhà xanh cho những bầy chim, bầy cò, đến mùa về đậu trắng. Mới biết cái mạch sống tiềm tàng, cái mạch văn hóa tiềm ẩn của cha ông ta sâu lắng thật, trong sáng thật. Thờ cả chiếc ao làng. Giữa những ngày hè nóng bỏng khi mà các ao, hồ, sông, suối của miền gió Lào cát nóng của cái vùng “chảo lửa túi mưa” đều cạn kiệt, đều phơi đáy, đều nứt nẻ, đều phỏng rộp thì ở Miếu Ao nước vẫn trong văn vắt. Cái nguồn mạch ấy chảy từ đâu; nguồn mạch sữa mẹ chảy từ đâu mà trong những ngày nắng hạn này vẫn chắt chiu cho con bú.

Tôi đã có những đêm trắng thao thức trên chiếc chõng tre mà anh bạn làm thơ đã dành cho tôi ngủ bên cạnh những vạt lúa ram ráp đang thời kỳ làm đòng mà sữa lúa thì khô kiệt vì không có nước. Nhìn lên vòm trời khô rang vắt kiệt nước cả những vì sao như những ánh mắt nhìn nhức nhối và những đêm ấy, tôi nghe rõ cả những tiếng gàu không ngủ bền bỉ từ những mương, những máng ở hồ Kẻ Gỗ dẫn về. Dòng nước len lỏi dồn tụ, khát khao được rẽ nhánh, rẽ tầng như những cái cây nằm phủ phục trên đất tỏa bộ rễ nước của mình nuôi lúa, nuôi người, như những động mạch, tĩnh mạch li ti trên da thịt người đang bốc hơi, đang xanh xao, đang phù thủng, đang nhăn nheo, đang trăn trở.

Và cái cơ thể cường tráng ấy đã hồi sinh từ những tiếng gàu, tiếng đồng bền bỉ, kiên nhẫn như loài chim gõ kiến. Chao ôi! Cái tiếng gàu lúc khoan, lúc nhặt, lúc đầy, lúc vơi, lúc căng, lúc chùng đã tát cạn cả đêm trắng bơ phờ trên khuôn mặt người, những đêm ấy, khuôn mặt tôi đẫm sương, trên lá lúa đẫm sương, sương hay giọt mồ hôi của người, sương bay hay nước mắt của trời, sương hay hơi nước của Miếu Ao; sương hay giọt sữa lúa rơi đọng xuống kết tụ thành chiếc thuyền trấu chở những ngày vất vả, nhọc nhằn ấy qua những bậc ruộng khô ải đến cỏ cũng thành rơm để đến ngày mùa gặt hái. Và khi cả vạt ruộng gặt xong, tôi thấy trải dài một tấm lưới mà mỗi gốc rạ là một mắt lưới, một mắt sao.

Những lúc có điều gì buồn phiền trong cuộc sống xô bồ, tôi tìm về cánh đồng tuổi thơ của tôi gieo mà chưa bao giờ gặt – cánh đồng lưu giữ, bảo tồn và lay thức những ký ức đẹp đẽ của một đời người, của nhiều đời người. Tôi nhớ đến câu thơ của anh bạn nhà nông có chi tiết rất hay: Những người nông dân đuổi chim ăn lúa bằng những hình thù bù nhìn khoác chiếc áo tơi đã rách và lợp lên cái vại đựng cà, đựng nhút bằng những chiếc nón cời gãy vành vẹo vọ, mới biết sự gìn giữ, nâng niu những sản phẩm làm từ đồng, từ ruộng quý biết nhường nào.

Thời gian sẽ trôi đi và không bao giờ trở lại, đời người sẽ hao đi theo năm tháng. Nhưng cánh đồng không bao giờ có tuổi, tiếng sáo diều không bao giờ có tuổi, cánh đồng càng ngày càng đầy ắp phù sa, càng tươi tốt, mỡ màng do tay người chăm bón; tiếng sáo diều càng ngày càng trong vắt bởi vòm trời càng cao, càng rộng bớt đi những áng mây mù. Nhưng tiếng đồng thì bắt đầu có tuổi từ tiếng ho khan của lồng ngực người già, tiếng gàu đầy vơi. May thay, thời tiết của nền “văn hóa cộng đồng-làng xã” đã da diết vọng lại tiếng đồng một thời và mãi mãi…