Thủy điện có vô can trong lũ lụt ở miền Trung, giải pháp để tránh thiệt hại đáng tiếc?

Rất nhiều ý kiến trao đổi xoay quanh việc thủy điện xả lũ có góp phần gây nên lũ lụt nghiêm trọng thêm tại các tỉnh miền Trung hiện nay? Nhiều người nói có, tuy nhiên cũng không ít ý kiến ngược lại.

Đội xuồng hơi thể thao và cứu nạn cứu hộ Đà Nẵng vào hỗ trợ cứu một em bé ra khỏi rốn lũ ở Tuy Hòa, tỉnh Đắk Lắk (Phú Yên cũ) – Ảnh: MAI XUÂN NHẬT

Tuổi Trẻ xin đăng bài viết của TS. Nguyễn Đính (chuyên gia Thủy văn học, Viện Công nghệ Môi trường giảm nhẹ thiên tai biến đổi khí hậu) nhằm rộng đường dư luận hơn.

Phản ứng chậm chạp, thiếu linh hoạt trước mưa lũ cực đoan , bất thường

Toàn bộ lưu vực sông Ba ở miền Trung nước ta rộng khoảng 13.000km2, trên đó hiện có 280 hồ chứa thủy lợi, thủy điện lớn nhỏ các loại với tổng dung tích chứa tới 1,6 tỉ m3. Thế nhưng chỉ có 6 hồ có thiết kế cắt, giảm lũ với tổng dung tích 530 triệu m3.

Thực tế là từ khi các hồ đập thủy điện trên hệ thống sông Ba được đưa vào khai thác, vùng hạ du sông Ba thuộc tỉnh Phú Yên trước đây (Đắk Lắk hiện nay) xảy ra nhiều đợt lũ lụt nghiêm trọng, đặc biệt lớn, thậm chí đạt, vượt giá trị đỉnh lũ lịch sử.

Trong đợt lũ lụt đặc biệt nghiêm trọng từ ngày 17 tới nay, Thủy điện Sông Ba Hạ tăng lưu lượng xả lên tới 16.100 m/s (ngày 19-11). Đây là mức xả cao nhất từ khi đưa vào vận hành, thậm chí vượt cả các trận lũ năm 1993 – mốc mà nhiều người dân Phú Yên vẫn nhắc đến với nỗi kinh hoàng.

Đỉnh lũ trên sông Ba tại trạm Củng Sơn (Phú Yên cũ) lúc 17h ngày 19-11 lên cao trình 40,31m, trên báo động 3 là 5,81m vượt mức lịch sử năm 1993 là 0,41m.

Các đợt lũ điển hình sau khi có thủy điện trên sông Ba

- Ngày 3-11-2009: Do ảnh hưởng cơn bão số 11, thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ với lưu lượng 14.450m3, gây lũ lụt lớn ở hạ du khi nước sông Ba tại Củng Sơn và tại Phú Lâm đều vượt báo động cấp 3 từ 1,45-4,15m.

- Ngày 1 đến ngày 3-11-2010: Do mưa lớn nên các thủy điện Sông Ba Hạ, Sông Hinh, Krông H’năng đều xả lũ, với thủy điện Sông Hinh là 2.700m3/s, Sông Ba Hạ là 6.120m3/s và Krông H’năng là 2.008m3/s. Hạ du sông Ba ngập lụt vượt báo động cấp 3 từ 0,11-0,35m.

- Ngày 3-11 và ngày 13-12-2016: Các thủy điện trên sông Ba xả lũ, nên hạ lưu lũ lên vượt báo động cấp 3, trong đó đợt 1 vượt 07-1,35m, đợt 2 vượt 0,31-0,8m, gây ngập lụt diện rộng nhiều nơi.

- Ngày 30-11-2021: Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ lưu lượng lớn nhất 9.400m3/s, thủy điện Sông Hinh: 2.054m3/s. Lũ sông Ba vượt báo động cấp 3 từ 1,11 đến 4,22m, gây ngập nhanh, ngập sâu và diện rộng tại 6 huyện, thị xã, TP của Phú Yên.

Vấn đề đặt ra ở đây là nếu trong ngày 16 và 17-11, Thuỷ điện sông Ba Hạ xả hết lượng nước trong hồ thì ngày 19-11, khi có mưa lớn, đón nước lũ mới về thì có giảm được lũ lụt như hiện nay không?

Nếu việc đó nếu diễn ra thì cũng không thể ngăn chặn hoàn toàn được lũ bởi lượng mưa cực đoan quá lớn. Thế nhưng nếu Thủy điện sông Ba Hạ xả hết lượng nước trong hồ trước đó thì sẽ kéo dài được thời gian lũ lên đối với vùng hạ lưu.

Đó cũng là tạo điều kiện để người dân hạ lưu có thêm thời gian chuẩn bị, ứng phó như sơ tán, di dời ra khỏi vùng trũng thấp nguy cơ ngập sâu, thêm thời gian tích trữ lương thực nhu yếu phẩm, giảm thiểu tổn thất nhân mạng, thiệt hại tài sản, giảm thời gian và độ sâu ngập lụt… Những tác dụng này sẽ càng được nâng lên khi đồng thời các giải pháp đồng bộ khác ở hạ lưu được thực hiện.

Là người làm công tác phòng tránh thiên tai và nghiên cứu thủy lợi, tôi cho rằng phản ứng của cơ quan có thẩm quyền trong việc điều chỉnh quy trình vận hành liên hồ chứa trên các lưu vực sông miền Trung nói chung và trên sông Ba Hạ nói riêng trước tình hình mưa lũ cực đoan trong tháng 10 và tháng 11 năm 2025 là chậm chạp, thiếu linh hoạt, thể hiện sự trì trệ về tư duy hệ thống cũng như tư duy biện chứng.

Thực tế những năm gần đây và hiện nay, mưa lũ cực đoan đang vượt qua mọi kịch bản tần suất và dự báo, dự tính trước đây. Vì thế, quy trình vận hành liên hồ chứa phải mang tính “động”, cần được cập nhật theo “mưa cực đoan”, “lũ bất thường”.

Trong khi đó việc giao chính quyền địa phương quyết định và chịu trách nhiệm về thay đổi thời điểm, lưu lượng tích nước – xả nước theo tình hình thực tế, gia tăng dung tích phòng lũ dựa trên dữ liệu thời gian như hiện nay đang gặp vấn đề rào cản pháp lý. Đó là các quy định “cứng” trong các quy trình vận hành liên hồ chứa trên các lưu vực sông.

Những vấn đề gây nguy cơ lũ lớn

Sơ đồ hệ thống thủy điện trên lưu vực sông Ba – Ảnh: Tư liệu báo Tuổi Trẻ

Thứ nhất, dung tích cắt lũ của các hồ thủy điện trên sông Ba là quá nhỏ, thậm chí một số hồ không bố trí dung tích phòng lũ trong hồ sơ pháp lý. Từ đó dẫn đến hậu quả là hầu như không cắt lũ nổi, nhất là trong tình hình biến động rất lớn về mưa cực đoan như hiện nay.

Thứ hai, quy trình vận hành liên hồ chứa lưu vực sông Ba hiện nay nghiêng về an toàn hồ đập thủy điện mà chưa nghiêng về cắt giảm lũ hạ du. Vẫn biết, ưu tiên số một là đảm bảo tuyệt đối an toàn đập bởi nếu đập bị vỡ, hậu quả càng thảm khốc hơn.

Thế nhưng điều mà chúng tôi muốn đề cập ở đây là các hồ thủy điện cần phải được thiết kế/điều chỉnh các hợp phần dung tích như dung tích chết, dung tích bảo đảm phát điện, dung tích phòng lũ, thậm chí dung tích siêu cao… mới mong thích hợp với tình hình thời tiết cực đoan như hiện nay.

Thứ ba là đa phần (không phải tất cả) các thủy điện trên sông Ba cũng như các tỉnh miền Trung được xây dựng chỉ với mục tiêu phát điện là chủ yếu chứ ít quan tâm tới công tác cắt, giảm lũ cho hạ du. Nhất là các hồ đập thủy điện do chủ đầu tư tư nhân bỏ vốn.

Đa phần các thủy điện được thiết kế luôn đặt phần dung tích đảm bảo phát điện lên hàng đầu, giảm dung tích phòng lũ cố định, chỉ tận dụng dung tích còn trống trước khi mùa mưa lũ đến và coi như đó là dung tích phòng lũ. Đó chỉ là phòng lũ bị động, ăn may, chứ không phải là dung tích phòng lũ bắt buộc, mang tính chủ động để cắt, giảm lũ cho hạ du.

Do bị động như vậy, nên sau một vài trận lũ bé, lũ vừa đầu mùa, thủy điện phát huy được tác dụng. Nhưng đến các trận lũ lớn chính mùa hoặc cuối mùa thì tác dụng cắt lũ, giảm lũ của các thủy điện vô cùng bé, chưa nói đến việc có khả năng còn làm gia tăng rủi ro về lũ.

Giải pháp để tránh thiệt hại đáng tiếc

Từ thực tế trên, chúng ta cần phải đưa ra quy định bắt buộc về mặt pháp lý việc quy định dung tích phòng lũ đối với các hồ đập thủy điện.

Thời gian tới cần cấp thiết trao quyền điều chỉnh dung tích phòng lũ thông qua các chỉ số mực nước đón lũ thấp nhất, mực nước cao nhất trước lũ theo các thời đoạn trong mùa lũ, thời điểm, lưu lượng tích-xả trong quy trình vận hành liên hồ cho UBND các tỉnh thành phố (đối với hệ thống liên hồ nội tỉnh) hay ủy ban hỗn hợp liên tỉnh, thành phố đối với hệ thống liên hồ hai tỉnh thành phố trở lên.

Cố nhiên, công tác trên cần phải đặt lợi ích của nhân dân lên trên hết, trước hết.

Ngoài ra, vấn đề dự báo, cảnh báo khí tượng thủy văn, phối hợp liên hồ, cơ chế giám sát, cơ chế điều hành, “mua” dung tích phòng lũ (nhà nước mua lại hồ thủy điện, chuyển đổi thứ tự ưu tiên thủy lợi thủy điện, tháo bỏ thủy điện nhỏ rủi ro cao…), trừng phạt, chế tài, đền bù thiệt hại, truy tố hình sự cũng cần được tính tới và thực hiện nghiêm.

Những vấn đề đề cập nói trên không chỉ thể hiện chỉ đối với các hồ chứa, thủy điện trên lưu vực sông Ba mà còn cho hầu hết thủy điện trên các lưu vực sông ở miền Trung Việt Nam hiện nay.