Thỏa thuận khoáng sản Mỹ – Ukraine: Cơ sở cho ‘trật tự quốc tế mới’?

Thỏa thuận khoáng sản giữa Ukraine và Mỹ dự kiến được ký kết vào ngày 28/2 đánh dấu một cột mốc quan trọng trong những nỗ lực của Tổng thống Donald Trump nhằm chấm dứt cuộc xung đột Nga – Ukraine.

Tổng thống Mỹ Donald Trump phát biểu tại cuộc họp báo ở Nhà Trắng. Ảnh tư liệu: THX/TTXVN

Theo tờ Telegraph, thỏa thuận này đã được Thủ tướng Ba Lan , ông Donald Tusk , mô tả là một cơ sở cho “trật tự quốc tế mới”.

Khi lần đầu tiên đề cập đến thỏa thuận khoáng sản, Tổng thống Trump khẳng định rằng Mỹ có quyền đòi lại 500 tỷ USD giá trị tài nguyên của Ukraine, để đối lấy sự hỗ trợ quân sự trong suốt cuộc xung đột với Liên bang Nga . Bộ trưởng Tài chính Mỹ, ông Scott Bessent , đã được cử đến Kiev để bắt đầu các cuộc thảo luận về thỏa thuận này.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky hy vọng thỏa thuận khoáng sản sẽ đảm bảo sự hỗ trợ quân sự từ Mỹ trong tương lai. Tuy nhiên, ông đã từ chối bản dự thảo đầu tiên của thỏa thuận, một phần vì thiếu các bảo đảm an ninh cụ thể. Theo các nhà quan sát, bằng cách đồng ý hỗ trợ một “Ukraine tự do, có chủ quyền và an toàn”, Mỹ thực chất đang đưa ra một sự thỏa hiệp, nhưng không cam kết bảo vệ Ukraine một cách trực tiếp.

Thỏa thuận sơ bộ cũng công nhận sự đóng góp của Ukraine trong việc củng cố hòa bình và an ninh quốc tế, thông qua việc tự nguyện từ bỏ kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới . Tổng thống Zelensky đã nhiều lần nhắc đến Bản ghi nhớ Budapest năm 1994, trong đó các quốc gia ký vào bản ghi nhớ bảo đảm an ninh cho Ukraine, đổi lại Ukraine từ bỏ kho vũ khí hạt nhân kế thừa từ Liên Xô.

Đây là lần đầu tiên một tài liệu đề cập đến các khoáng sản, có thể sẽ được khai thác thông qua một thỏa thuận hòa bình. Ukraine ước tính nắm giữ 10% trữ lượng lithium toàn cầu, một tài nguyên quan trọng trong sản xuất pin. Tuy nhiên, một số mỏ lithium lớn của Ukraine hiện nằm dưới sự kiểm soát của Liên bang Nga. Tổng thống Vladimir Putin đã bày tỏ sự quan tâm tham gia vào các thỏa thuận khoáng sản ở các khu vực mà lực lượng Liên bang Nga kiểm soát.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky. Ảnh: PAP/TTXVN

Một phần quan trọng trong thỏa thuận sơ bộ là việc thành lập một “Quỹ đầu tư tái thiết” cho Ukraine. Quỹ này sẽ được tài trợ từ việc khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên chưa được khai thác của Ukraine. Một trong những câu hỏi lớn là phần đóng góp của Mỹ vào quỹ này sẽ chiếm bao nhiêu, và Mỹ sẽ kiếm lợi từ quỹ như thế nào.

Không rõ bên nào sẽ được lợi những gì từ thỏa thuận này, nhưng các quyết định liên quan đến quỹ sẽ phải có sự đồng ý của cả Kiev và Washington. Đây là một lợi ích nhỏ cho Ukraine, nước kiên quyết rằng họ sẽ không ký một hiệp ước “thuộc địa” trao toàn quyền kiểm soát cho Mỹ.

Theo thoả thuận sơ bộ, Chính phủ Ukraine sẽ đóng góp 50% tổng doanh thu từ các tài sản tài nguyên thiên nhiên mà Ukraine sở hữu – bao gồm khoáng sản, hydrocarbon, dầu, khí đốt tự nhiên và các cơ sở hạ tầng liên quan.

Điều đáng chú ý ở đây là phạm vi của thỏa thuận đã mở rộng từ đất hiếm và khoáng sản sang bao gồm các loại hydrocarbon khác – chẳng hạn dầu và khí đốt tự nhiên, cơ sở hạ tầng liên quan, như các cảng được sử dụng để xuất khẩu tài nguyên.

Điều thú vị là thỏa thuận không bao gồm các nguồn thu hiện tại mà Ukraine đang khai thác, mà chỉ đề cập đến các nguồn thu trong tương lai từ việc khai thác các tài nguyên mới. Quá trình này sẽ được giám sát qua Quỹ tái thiết, và các khoản đóng góp sẽ được tái đầu tư tại Ukraine để thúc đẩy an ninh và phát triển đất nước.

Như vậy, thoả thuận này cũng đảm bảo rằng dù Tổng thống Trump hay bất kỳ người kế nhiệm nào của ông, sẽ không thể khai thác lợi nhuận từ các tài nguyên hiện tại của Ukraine, mà chỉ từ các nguồn thu trong tương lai.

Đất và khoáng sản được chất lên xe tải tại một mỏ lộ thiên ở Vùng Donetsk. Ảnh: Getty Images

Trước khi Kiev đồng ý với đề nghị của Mỹ, một quan chức cấp cao của Liên minh châu Âu (EU) cho biết Brussels cũng đã đưa ra một đề xuất “cùng có lợi” tương tự về việc chia sẻ khoáng sản của Ukraine, nhưng thỏa thuận với Mỹ có mục đích rõ ràng là giữ quyền lợi của các bên khác, như EU, không bị ảnh hưởng.

Một yếu tố quan trọng trong thỏa thuận là cách thức giải quyết các lệnh trừng phạt quốc tế đối với Liên bang Nga. Mặc dù các chi tiết của điều khoản này vẫn đang được đàm phán, nhưng có yêu cầu rằng quỹ tái thiết không được phép vi phạm bất kỳ biện pháp trừng phạt nào đối với Moskva.

Các nhóm làm việc từ Chính phủ Ukraine và Mỹ sẽ cùng phát triển văn bản cuối cùng của thỏa thuận này, nhằm thiết lập hòa bình lâu dài và tăng cường an ninh cho Ukraine. Thỏa thuận này thể hiện một cam kết từ Mỹ trong việc hỗ trợ Ukraine trong tương lai, nhưng vẫn chưa phải là một cam kết bảo vệ an ninh rõ ràng.

Tổng thống Zelensky đã từ chối các phiên bản trước của thỏa thuận vì chúng thiếu các bảo đảm an ninh cụ thể từ Mỹ. Trong cuộc họp báo hôm 26/2, Tổng thống Ukraine nói rằng tài liệu này chưa gồm “các bước cụ thể về đảm bảo an ninh” vì chúng vẫn đang được đàm phán giữa Mỹ và châu Âu.

Tuy nhiên, hy vọng không mất đi, khi ông Zelensky khẳng định rằng thỏa thuận này tạo ra một “khuôn khổ” có thể trở thành “một phần của các đảm bảo an ninh trong tương lai”. Ông cho biết ông sẽ thảo luận vấn đề này với Tổng thống Trump trong cuộc gặp dự kiến tại Washington để ký thỏa thuận vào ngày 28/2 tới.