Tại sao rất nhiều bức tượng của người Ai Cập cổ đại lại bị gãy mũi?

Bí ẩn này đã khiến các nhà khảo cổ và những người yêu thích lịch sử bối rối trong nhiều thập kỷ.

Trong thế giới Ai Cập cổ đại, những bức tượng là một phần không thể thiếu trong văn hóa của họ. Tuy nhiên, những bức tượng này đều theo một khuôn mẫu, như thể chúng bị nguyền rủa tập thể – tất cả đều bị gãy mũi.

Nhiều bức tượng khi được phát hiện ở tình trạng vô cùng hoàn hảo, nhưng không hiểu vì sao chỉ một thời gian sau nó sẽ có dấu hiệu mục nát, đặc biệt ở một khu vực cụ thể: mũi. Đây rốt cuộc là tại sao?

Mặc dù thời gian và việc bị di dời có thể là cách giải thích hợp lý cho việc phần mũi ở các tác phẩm 3 chiều có thể bị vỡ, nhưng điều đó lại khó giải thích tại sao phần mũi ở những tác phẩm bằng phẳng cũng bị phá huỷ. Ảnh: Zhihu

Nhiều người coi đây là một “kiệt tác” của chủ nghĩa thực dân châu Âu. Người ta nói rằng mũi của các bức tượng đã bị đập vỡ nhằm mục đích thanh tẩy những bức tượng có nguồn gốc từ châu Phi; Người châu Phi có những chiếc mũi đặc biệt là đặc trưng của họ. Tuy nhiên, lý thuyết này hoàn toàn vô căn cứ và không có bằng chứng đằng sau nó.

Các nhà sử học đã bác bỏ ý tưởng này bằng cách chỉ ra những sai lầm logic. Nói một cách đơn giản, ngay cả khi mũi bị gãy, các đặc điểm khác của bức tượng vẫn có thể liên quan đến nguồn gốc châu Phi của chúng và không có đặc điểm nào bị hỏng trên bức tượng.

Mặc dù chủ nghĩa thực dân đã mang lại nỗi kinh hoàng cho thế giới nhưng việc bẻ gãy mũi các bức tượng Ai Cập cổ đại chắc chắn không phải là một trong số đó.

Người Ai Cập cổ đại điêu khắc vô số bức tượng về các pharaoh, nhân vật tôn giáo và người giàu. Dù miêu tả các nhân vật khác nhau, rất nhiều bức tượng có một điểm chung là chiếc mũi vỡ. Đặc điểm này phổ biến đến mức khiến người ta phải đặt câu hỏi, đây là kết quả của tai nạn vô ý hay do điều gì đó sâu xa hơn? Ảnh: ZME

Khi biết rằng người châu Âu không đứng sau bí ẩn này thì nhiều người đã suy đoán rằng nó có thể là kết quả của sự ăn mòn tự nhiên. Giả thuyết này tương đối hợp lý vì mũi của bức tượng thực sự rất mỏng manh. Chúng nhô ra khỏi mặt bức tượng và không khí có tác động lớn nhất đến chúng. Sau khi nghiên cứu, các nhà khảo cổ học cũng đã xác định được nhiều trường hợp tương tự, khẳng định yếu tố tự nhiên như sự ăn mòn là nguyên nhân khiến các bộ phận trên khuôn mặt/cơ thể của bức tượng bị thiếu.

Tuy nhiên, điều này lại khiến cho mũi không phải là mục tiêu duy nhất của sự ăn mòm, các khu vực như má hoặc thân của bức tượng cũng sẽ bị hư hại.

Vì vậy, rõ ràng là không chính xác khi cho rằng những bức tượng chỉ có chiếc mũi bị gãy là do nguyên nhân tự nhiên. Và xét rằng hầu hết những bức tượng này đều ở trong nhà, nơi chúng không tiếp xúc với các yếu tố thời tiết, giả thuyết này thậm chí còn rất kém thuyết phục. Có lý do nào khác không?

Người Ai Cập cổ đại tin rằng phần linh hồn của thần linh có thể cư ngụ trong một hình ảnh hay bức tượng đại diện của vị thần đó. Sự cố ý phá hủy phần mũi tượng được cho là nhằm vô hiệu hoá sức mạnh của hình ảnh hay bức tượng đó. Ảnh: Zhihu

Khi lịch sử Ai Cập được thảo luận trong giới học thuật, các lý thuyết được quảng bá nhiều nhất là chủ nghĩa bài trừ thánh tượng và niềm tin của người Ai Cập cổ đại vào siêu nhiên. Ai Cập cổ đại nổi tiếng với những nghi lễ tôn giáo nghiêm ngặt và người Ai Cập cổ đại tin rằng cuộc sống của một cá nhân sau khi chết có thể được lưu giữ trong các bức tượng. Dù biết rằng các bức tượng không thể di chuyển nhưng họ tin rằng sinh lực của con người khi chết sẽ chuyển vào các bức tượng tương ứng của họ, gần như thể họ là người sống. Để loại bỏ sinh lực này một cách hiệu quả, người Ai Cập tin rằng họ phải phá hủy bức tượng.

Vì vậy, người ta suy đoán rằng những người đi cướp lăng mộ của các quý tộc và pharaoh trước tiên sẽ đánh gãy mũi của bức tượng để loại bỏ sinh lực này một cách hiệu quả, và bức tượng như vậy sẽ không thể thở được. Nghe có vẻ nực cười khi nghĩ rằng các bức tượng có thể thở, nhưng người Ai Cập tin chắc rằng chính chiếc mũi là nguồn sống của người đã khuất và việc phá vỡ nó là cách duy nhất họ có thể giết họ một lần và mãi mãi. Giả thuyết này có thể giải thích tại sao rất nhiều bức tượng được tìm thấy trong kim tự tháp bị hư hỏng phần mũi mà không có dấu hiệu ăn mòn tự nhiên nào khác.

Ảnh minh họa. Ảnh: Zhihu

Mặc dù niềm tin tôn giáo của người Ai Cập cổ đại được cho là nguyên nhân khiến mũi của các bức tượng bị đập vỡ, nhưng cũng có thể có lý do chính trị cho việc phá hủy những bức tượng này.

Trong thế giới Ai Cập cổ đại, các triều đại trước người cai trị hiện tại thường bị coi thường và bị coi là thấp kém. Vì vậy, để củng cố vị thế của triều đại mình như một triều đại vượt trội hơn, hầu hết những người cai trị sẽ phá hủy tượng của các pharaoh và người cai trị trước đó.

Họ thường đập vỡ toàn bộ bức tượng thành nhiều mảnh hoặc cắt đứt tay và chân của nó. Ở Ai Cập cổ đại, điều này thể hiện sự ủng hộ đối với người cai trị hiện tại và lòng căm thù đối với giai cấp thống trị trước đó. Hành động này thường được coi là một hình thức tuyên truyền, có thể đã được sử dụng để làm hoen ố danh tiếng của các pharaoh và quý tộc trước đây nhằm tôn vinh pharaoh hiện tại.