Tách châu Phi khỏi ảnh hưởng của Nga: Nhiệm vụ bất khả thi của Ukraine?

Ukraine đẩy mạnh ngoại giao, thương mại và nhân đạo để tìm đồng minh, đối tác mới ở châu Phi, song vẫn đối mặt với sức ép từ mạng lưới quan hệ truyền thống lâu đời của Nga.

Ukraine mở đại sứ quán, viện trợ lương thực và thúc đẩy hợp tác, song vấp phải trở ngại từ chiến lược quyền lực mềm lâu dài của Nga ở châu Phi (trong ảnh: Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky thăm Nam Phi ngày 24/4/2025) Ảnh: Volodymyr Zelensky/X

Nhận định trên trang web của Viện Chatham House (chathamhouse.org) mới đây, Jenny Mathers, giảng viên cao cấp về chính trị quốc tế, Đại học Aberystwyth (Anh), cho rằng trong bối cảnh giao tranh dai dẳng với Nga, Ukraine đang nỗ lực mở rộng tầm ảnh hưởng ngoại giao và kinh tế sang một mặt trận mới: châu Phi. Với các đại sứ quán mới được thành lập và nhiều sáng kiến thương mại, Kiev đang cố gắng giành được các đồng minh và đối tác mới, đồng thời làm suy yếu nền kinh tế của Moskva. Tuy nhiên, nỗ lực này đang vấp phải ảnh hưởng sâu rộng của Nga, vốn đã được xây dựng từ hàng thập kỷ.

Tham vọng ngoại giao và những bước đi táo bạo

Kể từ năm 2022, Ukraine đã có những bước tiến đáng kể trong việc mở rộng hiện diện tại châu Phi. Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cũng đã thực hiện chuyến thăm chính thức đầu tiên tới lục địa này, khởi đầu bằng một chuyến công du cấp nhà nước tới Nam Phi vào tháng 4/2025. Đây là một động thái chiến lược được thể hiện trong “ Chiến lược châu Phi ” năm 2022 của Kiev, với mục tiêu rõ ràng là “giải phóng châu Phi khỏi ảnh hưởng của Nga” thông qua ngoại giao, liên kết kinh tế và nỗ lực quan hệ công chúng.

Theo đó, Kiev đã mở tám đại sứ quán mới ở Tây Phi kể từ năm 2022, bao gồm cả tại Mauritania, một quốc gia có vị trí chiến lược. Trên mặt trận quân sự, lực lượng đặc nhiệm Ukraine đã được ghi nhận hoạt động ở Sudan vào năm 2024. Tại Mauritania, Ukraine cũng đề nghị chia sẻ “kinh nghiệm chiến trường và những tiến bộ công nghệ” đã đạt được trong cuộc chiến với Nga. Những nỗ lực này không chỉ nhằm tìm kiếm đồng minh mà còn nhằm trực tiếp thách thức ảnh hưởng của các công ty quân sự tư nhân Nga, vốn đang hoạt động tại hơn 40 quốc gia châu Phi.

Kinh tế và nhân đạo: Những trụ cột quan trọng

Bên cạnh ngoại giao, Ukraine đang tận dụng lợi thế của mình trong lĩnh vực nông sản để xây dựng mối quan hệ kinh tế. Sau khi bị phong tỏa các cảng biển vào năm 2022, gây ra tình trạng thiếu hụt 30 triệu tấn ngũ cốc đến châu Phi, Ukraine đã nhanh chóng xây dựng lại năng lực xuất khẩu và đã đặt mục tiêu xuất khẩu 10 triệu tấn ngũ cốc sang châu Phi trong năm 2024.

Song song với thương mại, sáng kiến nhân đạo “Ngũ cốc từ Ukraine” đã cung cấp viện trợ lương thực cho hơn 8 triệu người tại nhiều quốc gia như Congo, Ethiopia, Somalia, Nigeria, Kenya, Sudan và Mauritania trong 3 năm qua. Hoạt động này không chỉ giúp giải quyết vấn đề an ninh lương thực mà còn là một cách để Ukraine chứng tỏ giá trị của mình như một đối tác đáng tin cậy, đặc biệt trong bối cảnh chính quyền Mỹ đã cắt giảm đáng kể viện trợ nhân đạo.

Thách thức lớn: Bề dày ảnh hưởng của Nga

Mặc dù Ukraine đã có những bước đi mạnh mẽ, nhưng việc cạnh tranh với Nga ở châu Phi là một nhiệm vụ vô cùng khó khăn. Moskva đã có nền tảng vững chắc từ thời Chiến tranh Lạnh, khi Liên Xô thiết lập các mối quan hệ sâu sắc về thương mại, hỗ trợ kỹ thuật và hợp tác quân sự với nhiều quốc gia mới giành được độc lập.

Ngày nay, Nga duy trì số lượng đại sứ quán ở châu Phi nhiều gấp đôi Ukraine. Moskva còn triển khai một chiến lược quyền lực mềm linh hoạt, thông qua các chiến dịch quan hệ công chúng không ngừng nghỉ và ngoại giao văn hóa. Nga tự xây dựng hình ảnh là một cường quốc toàn cầu, nhưng cũng rất coi trọng châu Phi. Thông điệp này thường được truyền tải qua mạng xã hội bằng ngôn ngữ địa phương, đề cập đến các vấn đề chính trị, kinh tế và văn hóa liên quan, giúp dễ dàng được cộng hưởng với những người hoài nghi về phương Tây.

Thách thức với Ukraine đã thể hiện rõ ngay từ đầu cuộc chiến. Tại phiên họp khẩn cấp của Đại hội đồng Liên hợp quốc vào tháng 3/2022, chỉ có 28 trong số 54 quốc gia châu Phi bỏ phiếu ủng hộ nghị quyết phản đối Nga. Kể từ đó, số quốc gia châu Phi đứng về phía Nga tại Đại hội đồng ngày càng tăng lên, trong khi sự ủng hộ dành cho Ukraine lại giảm sút.

Một số nỗ lực của Ukraine thậm chí còn gây ra phản ứng ngược. Báo cáo năm 2024 cáo buộc Ukraine tham gia huấn luyện và cung cấp thông tin tình báo cho phiến quân Tuareg ở Mali đã khiến Mali và Niger cắt đứt quan hệ ngoại giao với Kiev. Cộng đồng Kinh tế Tây Phi (ECOWAS) cũng ra tuyên bố phản đối “sự can thiệp từ bên ngoài” trong bối cảnh những nỗ lực của Kiev bị cho là “vỏ bọc” để che giấu sự hỗ trợ cho các nhóm cực đoan.

Theo chuyên gia Mathers, việc thuyết phục các nhà lãnh đạo châu Phi từ bỏ quan hệ đối tác lâu dài với Nga là điều không thực tế, ít nhất là trong ngắn hạn. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là nỗ lực của Ukraine là vô ích. Thành công của các chương trình viện trợ lương thực và thương mại cho thấy châu Phi phản ứng tích cực khi Kiev cung cấp những thứ họ thực sự cần. Thay vì thúc đẩy người dân châu Phi lựa chọn giữa Nga và Ukraine, một tầm nhìn dài hạn hơn, tập trung vào các lĩnh vực hợp tác cùng có lợi, sẽ hiệu quả hơn.

Tóm lại, bằng cách vun đắp các mối quan hệ kinh tế ngay từ bây giờ, Ukraine có thể đặt nền móng cho một sự phục hồi bền vững hơn sau xung đột, đồng thời tạo ra một thị trường nông sản mới, rộng lớn. Mặc dù việc thách thức Nga ở điểm mạnh nhất của họ – quyền lực mềm và năng lực quân sự – vẫn là một nhiệm vụ khó khăn, nhưng việc xây dựng các cầu nối kinh tế và nhân đạo có thể là con đường hiệu quả hơn để Ukraine giành được sự ủng hộ trên lục địa này.