Soi tư duy bóng đá Hà Lan bằng địa lý và văn hóa

“Danh hiệu” Đội tuyển bóng đá mạnh nhất chưa bao giờ vô địch World Cup là điều thật sự đau đớn với một quốc gia luôn tự hào đã sản sinh ra thương hiệu bóng đá tổng lực độc nhất vô nhị. Tuy nhiên, đó có vẻ như là số phận với Hà Lan.

Từ khoảnh khắc mà họ khiến thế giới ngây ngất với bóng đá tổng lực vào đầu những năm 1970, một phong cách bóng đá chú trọng sự trơn tru, di chuyển bóng liên tục và các cầu thủ chạy chỗ như một khối tổng thể để cho thấy bóng đá đẹp đích thực là như thế nào, Hà Lan đã giành được sự ngưỡng mộ của hàng triệu người hâm mộ trên toàn cầu.

Chức vô địch Euro 1988 tới nay là danh hiệu lớn duy nhất của bóng đá Hà Lan

Và trong khi thất bại cay đắng trước Tây Ban Nha ở trận chung kết World Cup 2010 khiến Hà Lan chỉ có một danh hiệu lớn duy nhất trong lịch sử bóng đá của họ là chức vô địch Euro 1988, những gì Hà Lan làm được ở Nam Phi xác nhận lại một lần nữa một quốc gia nhỏ vẫn có thể tỏa sáng ở sân chơi lớn. Hiểu được thành công của đội tuyển quốc gia và bóng đá Hà Lan không chỉ là nhớ được những cái họ kỳ lạ (chẳng hạn như Vennegoor of Hesselink) hay những lần gục ngã trên chấm phạt đền. Cơ bản hơn, cần phải hiểu được địa lý và văn hóa Hà Lan, hai nhân tố quan trọng tạo nên văn hóa bóng đá của Hà Lan.

Cá mập và những người tí hon

Dù pha ghi bàn vào phút cuối của tiền vệ cánh người Hà Lan Arjen Robben cho Bayern Munich ở trận gặp Borussia Dortmund, chung kết Champions League 2013, một cách gián tiếp giúp người Hà Lan cảm thấy một chiến thắng, sự thật là lần gần nhất một đội Hà Lan vô địch Champions League là năm 1995. Pha dứt điểm tinh tế của Patrick Kluiver vào phút chót đã đưa về chức vô địch cho Ajax với Louis van Gaal ngồi trên ghế huấn luyện viên và hàng loạt những hảo thủ tự đào tạo như Edwin van der Sar, anh em nhà De Boer, Edgar Davids, Frank Rijkaard, Mark Overmars và Clarence Seedorf, một chiến thắng xứng đáng trước AC Milan. Kể từ năm 1995, chỉ duy nhất một câu lạc bộ bên ngoài tốp bốn giải đấu hàng đầu ở châu Âu (Anh, Đức, Tây Ban Nha và Ý) từng vô địch Champions League, FC Porto năm 2004. Đó không phải điều ngẫu nhiên. Trong một thời đại mà tiền bạc thống trị, khả năng một đội Hà Lan giành chức vô địch Champions League trong tương lai là gần như không thể. Những cầu thủ Hà Lan giỏi nhất đang chơi ở Premier League, La Liga hay Bundesliga, bởi hứa hẹn về thành công thể thao và những mức lương không tưởng. Ngoài Robben rời PSV Eindhoven tới Chelsea năm 2004, Robin van Persie đã gia nhập Arsenal từ Feyenoord Rotterdam cũng trong năm đó, còn Wesley Sneijder chia tay Ajax tới join Real Madrid năm 2007.

Với Arjen Robben (trái) và Wesley Sneijder (giữa), bóng đá Hà Lan đang có một thế hệ vàng nữa

Trong khi các câu lạc bộ ở Hà Lan, một quốc gia 16 triệu dân, đơn giản là không thể trả được những mức lương mà các nước láng giềng của họ có thể đề nghị cho các cầu thủ, họ vẫn là những đối thủ đáng gờm ở các giải đấu châu Âu. Champions League mùa vừa rồi, Ajax xếp trên Manchester City ở bảng tử thần, còn có mặt Borussia Dortmund và Real Madrid. Tuy nhiên, ở tầm mức quốc gia mới là nơi Hà Lan cho thấy họ là một thế lực thực sự. Trừ năm 2002 khi họ không vượt qua vòng loại, Hà Lan đã tham dự mọi kỷ World Cup kể từ năm 1990. Ngoài việc vào chung kết năm 2010, họ suýt vào chung kết năm 1998 khi thua Brazil ở bán kết trên chấm luân lưu (sút phạt đền là gót chân Achilles của đội tuyển Hà Lan, khi họ thua trên chấm 11 mét ở các kỳ Euro 1992, 1996 và 2000 dưới tay Đan Mạch, Pháp và Ý).

Sự sáng tạo và khéo léo của bóng đá Hà Lan: nhờ… địa lý

Trong cuốn sách mới đây của nhà báo và tác giả Mỹ Robert Kaplan, The Revenge of Georgraphy (Sự báo thù của địa lý), ông đã trình bày một giải thuyết đánh giá các xung độc trong quá khứ và những bối cảnh địa chính trị trong tương lai. Kaplan cho rằng địa lý là điều cốt yếu để hiểu quan hệ quốc tế, bác bỏ quan điểm “thế giới phẳng”, giống như tên cuốn sách do nhà báo nổi tiếng của The New York Times, Thomas Friedman, viết, trong đó cho rằng các ranh giới địa lý không còn quan trọng vì những tiền bộ công nghệ do toàn cầu hóa mang lại. Trong khi học thuyết của Kaplan chủ yếu nói về xung đột chính trị và vũ trang, nó cũng thích hợp để giải thích thành công của bóng đá Hà Lan, có liên hệ quan trọng với địa lý. Cụ thể, nguồn gốc của sự sáng tạo và khéo léo trên sân bóng có thể tìm thấy trong cuộc chiến bất tận của người dân Hà Lan với biển và vùng lãnh thổ thấp chật hẹp của họ.

Tên gọi chính thức của Hà Lan là Vương quốc Hà Lan (Nederlanden). Nederlanden dịch ra nghĩa đen là “những vùng đất thấp”. Khoảng 20% lãnh thổ và 20% dân số Hà Lan sống ở những vùng đất nằm thấp hơn mực nước biển. Khoảng 50% lãnh thổ khác chỉ nằm hơn mực nước biển khoảng một mét. Kết quả của thực tế địa lý này là Hà Lan đã phải tranh đấu với biển Bắc trong suốt lịch sử nước mình. Từ thế kỷ 16 trở đi, những nỗ lực lấn biển giúp Hà Lan giảm bớt tình trạng tổn thất đất đai vì nước biển dâng. Mở rộng lãnh thổ trở thành yêu cầu bức bách với một quốc gia có diện tích chỉ 41.543 km2, khiến Hà Lan trở thành một trong những nước có mật độ dân số cao nhất thế giới. Một chiến thắng lớn về mặt kỹ thuật trong thế kỷ 20 là việc tạo ra Flevoland, một tỉnh hoàn toàn mới nằm ở trung tâm đất nước, nhờ quá trình lấn biển.

Sự sáng tạo với không gian này, chủ yếu vì sinh tồn, đã trở thành trung tâm của bóng đá Hà Lan kể từ thời sáng tạo ra bóng đá tổng lực vào những năm 1970. Lần đầu được trình diễn bởi đội Ajax vĩ đại, cùng những tên tuổi như Johan Cruijff, Johan Neeskens, Piet Keizer, Arie Haan và Ruud Krol, giành ba cúp vô địch C1 liên tiếp từ 1971 tới 1973, vẻ đẹp và sự khéo léo của Hà Lan được trình diễn với thế giới ở World Cup 1974 tại Tây Đức. Cách tiếp cận mang tính cách mạng này có dấu ấn là những cầu thủ thay đổi vị trí liên tục khiến các đội đối thủ không thể tổ chức một hàng thủ đủ cơ động. Tỏng trận chung kết giải, khi Hà Lan gặp kình địch Tây Đức, họ đã ghi bàn mở tỉ số khi mà những người Đức còn chưa kịp chạm bóng. Bóng đá tổng lực được trình diễn ở đẳng cấp cao nhất. Dù Tây Đức lội ngược dòng thắng trận chung kết, Hà Lan đã để lại dấu ấn không thể phai mờ với bóng đá thế giới.

Sau khi cầu thủ nổi tiếng nhất trong lịch sử bóng đá Hà Lan, Johan Cruijff, treo giầy, ông mang cùng mình phong cách đó sang FC Barcelona, câu lạc bộ mà ông khoác áo trong giai đoạn 1973-1978 và huấn luyện trong giai đoạn 1988-1996, giành 11 danh hiệu lớn, bao gồm bốn chức vô địch La Liga và Cúp C1 đầu tiên. Cruijff cũng là người đặt nền tảng cho thời kỳ thống trị thứ hai của Barcelona, đến cùng người học trò của ông, Pep Guardiola, huấn luyện viên đã giành 14 danh hiệu trong bốn mùa giải tại câu lạc bộ từ 2008 tới 2010.

Văn hóa là định mệnh?

Đã trở nên điêu luyện trong nghệ thuật đối chọi với biển bằng cách sử dụng không gian một cách sáng tạo (xây đập và những dự án thoát nước), Hà Lan cũng nỗ lực tương tự trong việc phát triển các cầu thủ bóng đá. Bóng đá Hà Lan dựa vào tinh thần doanh nhân và sự thực tế, hai nhân tố quan trọng của văn hóa Hà Lan có truyền thống hàng thế kỷ, từ thời của công ty Đông Ấn Hà Lan (VOC: de Vereenigde Oost-Indische Compagnie) nổi tiếng. Được thành lập năm 1602, đó là tập đoàn đa quốc gia và công ty niêm yết chứng khoán đầu tiên trên thế giới. Trong 200 năm tồn tại, công ty này đã cử gần một triệu người sang hoạt động thương mại ở châu Á, nhiều hơn phần còn lại của châu Âu cộng lại. Nhấn mạnh vào thương mại và xuất khẩu đã trở thành đặc trưng của nền kinh tế Hà Lan từ đó. Trong thời khai phá, Amsterdam là địa chỉ cơ bản ủa mạng lưới thương mại toàn cầu. Ngày nay, Rotterdam vẫn là hải cảng lớn nhất châu Âu, còn Hà Lan là nước có kim ngạch xuất khẩu hàng hóa lớn thứ năm thế giới.

Huấn luyện viên Louis Van Gaal dẫn dắt đội bóng Hà Lan gần nhất vô địch Champions League, Ajax 1995

Những gì được áp dụng cho kinh tế cũng được áp dụng cho bóng đá Hà Lan. Nhận ra họ không thể cạnh tranh với những câu lạc bộ được bỏ tiền tấn như Paris Saint-Germain hay Manchester City, các đội Hà Lan đã tập trung mạnh vào đào tạo trẻ. Những học viện này, mà nổi tiếng nhất là Ajax Amsterdam, liên tục sản sinh ra những cầu thủ đẳng cấp thế giới, những người sau này sẽ khoác áo Manchester United, Barcelona, Bayern Munich hay AC Milan. Tiền thu được từ bán cầu thủ là rất lớn (chẳng hạn năm 2007, Real Madrid trả 27 triệu euro để có Wesley Sneijder) lại giúp cho các học viện trẻ phát triển, được đầu tư vào cơ sở hạ tầng bóng đá dưới sự quản lý của Liên đoàn bóng đá hoàng gia Hà Lan, KNVB (Koninklijke Nederlandse Voetbalbond).

Chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa tập thể

Lò đào tạo trẻ của Ajax, tự hào với biệt danh “De Toekomst” (Tương lai) là nơi rèn luyện của hơn 200 cầu thủ, từ bảy tới 19 tuổi. Những cầu thủ được tuyển mộ trên khắp cả nước bởi một đạo quân những tuyển trạch viên tìm kiếm những Marco van Basten, Dennis Bergkamp hay Rafael van der Vaart tiếp theo. Một khi được nhận, các cầu thủ sẽ phải tuân thủ một chương trình tập luyện và cả chế độ ăn uống nghiêm ngặt. Nhiều huấn luyện viên ở đây là các cựu cầu thủ, đảm bảo các cầu thủ trẻ nhận được sự huấn luyện tốt nhất, đồng thời đảm bảo họ sẽ chơi ở những vị trí tương thích với đội hình một (Ajax thường chơi 4-3-3). Trước khi dẫn dắt đội một năm 2010, Frank de Boer, một cựu cầu thủ lớn của Ajax những năm 1990, là huấn luyện đội trẻ. Vào cuối mỗi năm, các cầu thủ nhận được một bản đánh giá chính thức xem họ có được “lên lớp” hay sẽ rời trường, nhường chỗ cho một nhóm các triển vọng mới.

Một nhân tố chủ chốt khác ở học viện trẻ Ajax là sự nhấn mạnh vào luyện tập hơn là thi đấu. Ở nhiều nước, nhất là ở Mỹ, các cầu thủ nhí chơi rất nhiều trận mỗi tuần, trong khi những cầu thủ trẻ Ajax (và trên khắp Hà Lan) chỉ chơi một trận mỗi tuần. Thêm vào đó, các cầu thủ U12 cũng chỉ tập ba lần một tuần. Triết lý đằng sau cách tiếp cận này bao gồm hai điểm: một mặt luyện tập cho phép các cầu thủ thực hành với bóng gần như liên tục trong khi ra sân đá thật thì có những người sẽ chỉ được chạm bóng 20 lần mỗi trận; mặt khác, thi đấu ít giảm bớt nỗi lo chấn thương với các cầu thủ. Do cầu thủ là nguồn lực lớn nhất với bóng đá, sự thận trọng là rất cần thiết. Về cơ bản, một doanh nhân phải biết bảo vệ các khoản đầu tư của họ.

Hà Lan có nền bóng đá phát triển bậc nhất thế giới, đặc biệt là trong đào tạo trẻ

Việc coi các cầu thủ như nguồn vốn tư bản với bóng đá dẫn tới một khía cạnh quan trọng nữa trong cách tiếp cận đào tạo trẻ của Hà Lan. Điều đáng ngạc nhiên có lẽ là ở một quốc gia mà chủ nghĩa tập thể thắng thế với các điều kiện phúc lợi xã hội hết sức rộng rãi, các học viện trẻ lại chú trọng vào phát triển tài năng cá nhân, ngay cả khi điều này làm ảnh hưởng tới thành tích chung của đội. Điều này trái ngược với ở Mỹ, một quốc gia tưởng thưởng những thành tựu cá nhân và có ít phúc lợi xã hội hơn cho những người dưới đáy xã hội. Nhưng trong văn hóa thể thao, thật ngạc nhiên, người Mỹ nhấn mạnh tinh thần đồng đội. Tức là, cách tiếp cận Mỹ trong thể thao thì “xã hội chủ nghĩa” hơn nhiều so với cách tiếp cận Hà Lan và nhiều nước châu Âu khác nổi tiếng về phúc lợi xã hội.

Mô hình kinh doanh của thể thao Mỹ cũng hướng tới sự cân bằng, chẳng hạn như hầu hết các môn thể thao chuyên nghiệp, doanh thu từ truyền hình được chia sẻ, mức lương trần được áp dụng để đảm bảo không có đội nào dùng tiền tấn đè bẹp những đội khác. Kết quả là các giải như Giải vô địch bóng bầu dục quốc gia (NFL) đã có tám nhà vô địch Super Bowl khác nhau từ năm 2003. Hãy so sánh điều đó với ở Anh, nơi Manchester United giành 13 chức vô địch Premier League từ khi giải này ra đời năm 1992.

Cá nhân tôi, một người Hà Lan chơi bóng chuyên nghiệp ở các cấp độ trẻ trước khi chuyển sang chơi chuyên nghiệp ở Mỹ, đã chứng kiến những cách tiếp cận này từ cả hai phía với trải nghiệm trực tiếp. Ở Hà Lan, ngay cả khi là những cầu thủ trẻ, chúng tôi luôn được các huấn luyện viên nhắc nhở về những gì chúng tôi làm sai, thường là với sự nghiêm khắc quyết liệt (“Tại sao cậu luôn đưa ra quyết định sai lầm?”), với giả định là chúng tôi được huấn luyện để ra quyết định đúng đắn trên sân. Từ 10 tuổi trở đi, chúng tôi đã làm quen với hệ thống mà chỉ những người giỏi nhất mới được đá trong đội hình xuất phát. Dù những người dự bị sẽ thấy không may, các bậc phụ huynh không bao giờ phàn nàn. Cách tiếp cận này khác hẳn ở Mỹ, nơi trẻ con chơi thể thao được khuyến khích tìm kiếm niềm vui của sự tham gia hơn là chiến thắng.

Mỗi bất lợi đều có lợi thế của nó

Trong thời đại mà nhiều nước phải thắt lưng buộc bụng, nhưng một số cầu thủ vẫn kiếm được 200.000 bảng một tuần, xác định cách tiếp cận nào là đúng đắn trong bóng đá là điều không dễ. Nhưng Hà Lan đã thiết lập được vị trí vững chắc như một cường quốc bóng đá trên thế giới, một thành tựu không hề nhỏ vì quy mô đất nước chúng tôi là nhỏ và những thách thức từ tự nhiên lại rất lớn. Phù hợp với nhận xét nổi tiếng của Johan Cruijff “mỗi bất lợi đều có lợi thế của nó” (iedernadeelhebzijnvoordeel), người Hà Lan đã biến định mệnh địa lý và văn hóa của họ thành những sức mạnh cốt lõi. Trong một thế giới bị thống trị bởi các siêu cường, như Trung Quốc và Mỹ, đây là điều đáng suy nghĩ với những nước nhỏ hơn, như Việt Nam hay Mexico. Trong khi họ sẽ khó thể nào sánh ngang với những hàng xóm phương bắc về sức mạnh kinh tế hay quân sự, một chiến thắng trong bóng đá không phải là điều nằm ngoài tầm với.

Theo VNE