Quốc gia châu Phi “dở khóc dở cười” vì dự án đường sắt của Trung Quốc

Dự án đường sắt tỷ USD do Trung Quốc rót vốn và xây dựng tại Kenya bỗng nhiên dừng lại, khiến quốc gia châu Phi phải loay hoay xử lý và tìm lối thoát cho mình.

Phần cuối của tuyến đường sắt do Trung Quốc xây dựng tại Duka Moja, Kenya (Ảnh: Luis Tato/Bloomberg).

Những thanh tà vẹt bằng bê tông sáng bóng chạy dọc theo cây cầu đường sắt mới ở Kenya. Đây là đoạn mới nhất trong tuyến đường sắt do Trung Quốc xây dựng từ bờ biển Kenya tới biên giới Uganda.

Tuy nhiên, tuyến đường này hiện vẫn chưa đến biên giới. Nó dừng đột ngột tại một ngôi làng im lìm, nơi cách thủ đô Nairobi của Kenya khoảng 120 km về phía tây. Đường ray vẫn nằm đó nhưng chưa được sử dụng.

Công trình đường sắt này được xem là dự án hạ tầng chủ lực của khu vực Đông Phi. Tuy nhiên, dự án bị tạm dừng hồi đầu năm nay, sau khi Trung Quốc rút khoảng 4,9 tỷ USD tiền cho vay cần thiết để hoàn thiện nốt tuyến đường.

Hành động bất ngờ của Trung Quốc khiến cả chính phủ Kenya và Uganda trở tay không kịp. Cả hai nước bây giờ buộc phải khôi phục lại một tuyến đường sắt khác từ thời thuộc địa để chắp nối và thúc đẩy thương mại trong khu vực.

Lý do khiến Trung Quốc dừng rót thêm tiền cho dự án đường sắt tại Kenya có thể nằm ở tính chất quan trọng của dự án. Truyền thông nhà nước Trung Quốc nhiều lần mô tả dự án Đường sắt Tiêu chuẩn Mombasa – Nairobi là bằng chứng điển hình cho Sáng kiến Vành đai và Con đường của Chủ tịch Tập Cận Bình.

Tuy nhiên, sau khi cộng đồng quốc tế ngày càng lo ngại về việc Sáng kiến Vành đai và Con đường có thể đẩy các nước nghèo hơn vào nguy cơ bẫy nợ và không có khả năng chi trả, ông Tập Cận Bình hồi tháng 4 đã đánh tín hiệu rằng Trung Quốc sẽ kiểm soát chặt chẽ hơn nữa đối với các dự án và siết chặt việc giám sát.

Sự thay đổi trong lập trường của Trung Quốc bắt đầu được cảm nhận trên toàn thế giới.

Một dự án đường sắt đã được lên kế hoạch từ trước tại Kazakhstan, vốn được xem là “ngôi sao” sáng của Sáng kiến Vành đai và Con đường, đã bị hoãn lại sau khi một ngân hàng địa phương tiếp nhận các khoản vay từ Trung Quốc bị sụp đổ.

Tại Zimbabwe, một dự án điện mặt trời khổng lồ cũng lâm vào cảnh thiếu tiền sau khi Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc dừng cấp vốn do lo ngại các khoản nợ chồng chất của chính phủ Zimbabwe.

Dự án đường sắt của Kenya có thể là “nạn nhân” tiếp theo.

Người Kenya nhảy múa bên cạnh đầu tàu do công ty Trung Quốc sản xuất cho dự án đường sắt Mombasa-Nairobi năm 2017. (Ảnh: Xinhua)

“Trung Quốc đang thực thi cách tiếp cận thận trọng hơn đối với các khoản nợ của họ tại châu Phi”, Piers Dawson, chuyên gia tư vấn tại hãng tư vấn đầu tư Africa Matters có trụ sở tại London, Anh, cho biết, đề cập tới những “lùm xùm ngày càng tăng xung quanh tính bền vững và nguy cơ vỡ nợ” của các nước nhận dự án từ Trung Quốc.

Trung Quốc hiện là nước cho vay lớn nhất đối với các dự án cơ sở hạ tầng tại châu Phi. Cứ 5 dự án tại châu Phi sẽ có 1 dự án do Trung Quốc rót vốn, và cứ 3 dự án tại khu vực này sẽ có 1 dự án do Bắc Kinh xây dựng.

Ngân hàng Phát triển châu Phi ước tính khu vực này cần 130 – 170 tỷ USD mỗi năm để phát triển cơ sở hạ tầng. Do vậy, chính phủ các nước trong khu vực luôn sẵn sàng tiếp nhận các khoản vay từ Trung Quốc để đáp để đáp ứng nhu cầu phát triển.

Tuy nhiên, báo cáo do Trung tâm Phát triển Toàn cầu có trụ sở tại Washington công bố vào tháng 3/2018 cho thấy, Kenya là một trong 3 nước châu Phi có nguy cơ gặp khủng hoảng nợ do tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc. Hai nước còn lại là Ai Cập và Ethiopia.

“Trung Quốc cũng phải giải quyết các vấn đề của chính họ, bao gồm tâm lý cho rằng họ đang “gài bẫy” nhiều đối tác trong khuôn khổ Sáng kiến Vành đai và Con đường bằng cách nhấn chìm các đối tác này trong nợ nần. Chính phủ Trung Quốc phải tạm dừng lại các kế hoạch mở rộng ra bên ngoài, hoặc ít nhất cũng tập trung hơn vào tính khả thi của các dự án do lo ngại nguy cơ vỡ nợ nhằm vào chính các doanh nghiệp của họ”, Jacques Nel, chuyên gia kinh tế tại hãng NKC African Economics, nhận định.

Nửa đầu tiên của tuyến đường sắt Kenya – Uganda, trải dài 470 km nối thành phố cảng Mombasa với thủ đô Nairobi, đã đi vào hoạt động, song vẫn chưa tạo ra tiền. Trung Quốc dừng cấp thêm vốn để hoàn thành nốt tuyến đường nối với Uganda giữa lúc lo ngại về tính khả thi của dự án.

Kenya và Uganda đã bắt tay hợp tác để làm tuyến đường sắt mới với sự trợ giúp của Trung Quốc để giảm thiểu chi phí vận tải cũng như thời gian hàng hóa di chuyển vào mỗi nước. Tuy nhiên, sau khi nhận ra rằng Trung Quốc sẽ không rót thêm vốn để hoàn thiện dự án, Tổng thống Kenya Uhuru Kenyatta đã quyết định nối đoạn đường sắt mới làm với một tuyến đường sắt khổ hẹp hơn có tuổi đời hơn 90 năm. Trong khi đó, Uganda, một nước cũng đang vay tiền Trung Quốc, quyết định nâng cấp tuyến đường sắt từ thời thuộc địa của họ tại biên giới với Kenya.

Tuy vậy, kế hoạch trên vẫn khiến Kenya và Uganda phải gánh thêm nợ trong bối cảnh Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đang hối thúc họ hạn chế chi tiêu. Trung Quốc là chủ nợ nước ngoài lớn nhất của Kenya, chiếm khoảng 22% nợ nước ngoài của Kenya tính đến tháng 12/2018.

Nhận thức được rằng các khoản nợ phát sinh sẽ càng nới rộng thâm hụt ngân sách của Kenya, Tổng thống Kenyatta đang kêu gọi các nhà đầu tư tư nhân hoàn thành đoạn đường sắt nối tuyến đường sắt cũ và mới. Trong khi đó, Uganda cũng cần 205 triệu USD để cải tạo tuyến đường sắt cũ, song vẫn chưa biết làm thế nào để có được số tiền này.

Trước đó, vào thời điểm năm 2013, Tổng thống Kenyatta đã đề nghị Trung Quốc cho vay tiền xây dựng dự án đường sắt, với điều kiện Bắc Kinh sẽ cung cấp các nhà thầu. Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc đã cho vay 3,6 tỷ USD để xây dựng tuyến đường sắt tới Nairobi. Tập đoàn Cầu Đường Trung Quốc chịu trách nhiệm xây dựng, trong khi Công ty Xây dựng Giao thông Trung Quốc được chọn là đơn vị vận hành.

Doanh thu từ việc khai thác tuyến đường sắt tại Kenya dự kiến sẽ được dùng để trả nợ khoản vay của Trung Quốc. Tuy nhiên, giới chỉ trích cho rằng chi phí xây dựng quá cao và dự án sẽ không thể mang lại lợi nhuận trong khoảng thời gian dài.

Theo Dân trí