Omicron lây lan toàn cầu, giới khoa học vẫn chưa xác định được nguồn gốc

Giới khoa học trên thế giới vẫn chưa tìm ra câu trả lời về nguồn gốc của Omicron, trong khi biến thể này đang lây ra nhiều nước.

Hình ảnh độ phóng to thấp (trái) và cao của biến thể Omicron dưới kính hiển vi điện tử – Ảnh: HKU

Thông tin về biến thể mới với nhiều đột biến lần đầu tiên được công bố vào cuối tháng 11, sau khi kết quả giải trình tự gien được đưa lên mạng cơ sở dữ liệu toàn cầu. Omicron, tên chính thức được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đặt sau đó, được truy nguyên theo ba hướng khác nhau: Những sinh viên đại học ở thủ đô Pretoria (Nam Phi), một nhân viên phái bộ ngoại giao đóng tại Botswana và một khách du lịch Nam Phi nhập cảnh, cách ly trong khách sạn ở Hong Kong.

Trong khi giới chức y tế trên toàn cầu đang nỗ lực kiểm soát, ngăn chặn biến thể có khả năng lây lan mạnh và đã xuất hiện ở trên 50 nước, 6 châu lục, các nhà khoa học vẫn bế tắc trong việc xác định chính xác nguồn gốc của Omicron. Đặc tính tiến hóa của Omicron có điểm tương đồng với các chủng virus đã phát tán trong hơn một năm trước, chứ không giống với các chủng gần đây như Beta hay Delta. “Dường như Omicron đã ẩn náu suốt một năm”, Sarah Otto, Giáo sư chuyên ngành sinh học tiến hóa tại Đại học Columbia (Mỹ), nhìn nhận.

Nỗ lực nhằm giải thích Omicron xuất hiện từ đâu và theo cách thức nào đã dẫn đến nhiều giải thuyết cạnh tranh nhau. Giả thuyết nổi trội nhất cho rằng chủng này phát triển ở một người bị suy giảm miễn dịch mang đặc tính lây nhiễm kinh niên. Kế đến là luồng quan điểm cho rằng có thể có thể xuất phát từ yếu tố di truyền đến từ việc sử dụng thuốc kháng COVID-19, sau đó gây nhiễm vào quần thể động vật, bị đột biến và quay trở lại nhiễm sang người.

Theo Richard Lessells, chuyên gia bệnh truyền nhiễm tại Đại học KwaZulu-Natal ở Durban, Nam Phi, do Nam Phi phải đối diện với sóng lây nhiễm Omicron đầu tiên, nên nhiều khả năng biến thể này có nguồn gốc từ một vùng nào đó trong khu vực.

Một nhóm nghiên cứu của Nam Phi mà Lessells là thành viên đã phát hiện ra một bệnh nhân nhiễm HIV không được chưa trị hồi cuối năm ngoái và nhiễm COVID-19 trong 6 tháng, làm gia tăng số đột biến ảnh hưởng tới protein gai (spike protein) – cấu trúc trong virus tập trung phần lớn các đột biến của Omicron. Một nghiên cứu tại Anh cũng phát hiện ra một quy trình tương tự, ở một bệnh nhân mắc bệnh ung thư máu.

Lessells giải thích phản ứng miễn dịch của bệnh nhân HIV không được điều trị là quá yếu để thắng được virus, nhưng lại đủ mạnh để tránh tử vong, nhờ đó thúc đẩy tiến trình tiến hóa. Đó chính là giai đoạn cho phép SARS-CoV-2 đột biến mà không xác định được, bởi nhiều trong số người bệnh này là bệnh nhân không triệu chứng và vì thế họ không được xét nghiệm. Cách thức tiến hóa này rất hiếm, nhưng nó là một nguyên nhân khả quan giải thích sự xuất hiện của Omicron.

Theo Chương trình phối hợp của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (UNAID), hơn một nửa trong tổng số 37,7 triệu người nhiễm HIV trên thế giới tập trung ở miền đông và nam châu Phi. Riêng tại Nam Phi, có khoảng 1,9 triệu người nhiễm HIV diện không được phát hiện, không được điều trị hoặc chỉ kiểm soát lỏng lẻo.

Nhân viên y tế tiêm vaccine phòng COVID-19 cho người dân tại Pretoria, Nam Phi, ngày 8/12/2021. Ảnh: AFP/TTXVN

Theo Jonathan Li, giám đốc phòng thí nghiệm virus đặc biệt ở Boston (Mỹ), chính sự hội tụ của các yếu tố như số ca nhiễm cao, tỉ lệ tiêm vaccine thấp, cùng với khủng hoảng HIV kéo dài nhiều thập kỉ qua rất có thể sẽ làm tăng nguy cơ đối với nhóm đối tượng có hệ miễn dịch kém, khiến số này trở thành người mang “lồng ấp” biến chủng của virus.

William Haseltine, một chuyên gia virus, đưa ra một giả thuyết khác lý giải Omicron xuất hiện ở miền nam châu Phi. Ông cho rằng đột biến của Omicrom có thể là do thuốc kháng virus COVID-19 của hãng Merck tạo ra. Chuyên gia này lưu ý Nam Phi là một trong những địa điểm để thử nghiệm lâm sàng cho thuốc Molnupiravir, bắt đầu từ tháng 10/2020. Giả thuyết này của Haseltine ngay lập tức bị Merck bác bỏ, cho rằng “không có bất kỳ căn cứ khoa học nào”.

Cho đến nay, hơn 1.300 mẫu giải trình tự gien về các ca nhiễm Omicron đã được đưa lên mạng cơ sở dữ liệu toàn cầu Gisaid. Các nhà nghiên cứu cũng bắt tay vào việc lắp ghép các manh mối về nguồn gốc Omicron. Stuart Ray – Giáo sư y khoa tại Đại học Johns Hopkins cho biết kết quả trình tự gien cho thấy Omicron nhiều khả năng đã lây lan không bị phát hiện trong một thời gian ở một khu vực không thuộc diện tiếp cận kiểm soát giải trình tự gien.

Giáo sư Ray cũng nhận định giải thuyết đột biến xuất hiện ở động vật trước khi lây nhiễm ngược trở lại người không phải hoàn toàn không có, nhưng rất hiếm xảy ra. Bởi khi nhìn vào cách thức dịch chuyển virus từ người sang vật, virus tích tụ đột biến theo hướng thích hợp với vật chủ chứ không phải là cơ thể người.