Những câu hỏi cần trả lời khi giao ‘Bộ trưởng AI’ quản lý mua sắm công của chính phủ

Tháng trước, Albania đã giới thiệu nữ “bộ trưởng AI” đầu tiên trên thế giới . Thông tin này ngay lập tức gây chú ý, ngay cả với nhiều người đã theo dõi sâu ngành công nghiệp AI trong ba năm qua.

Bộ trưởng AI Albania Diella. Ảnh: Facebook/Edi Rama

Albania, một quốc gia Balkan với 2,8 triệu dân, cho biết nhân vật ảo Diella – hệ thống AI bắt đầu hoạt động trong năm nay với vai trò hỗ trợ người dân xử lý thủ tục kỹ thuật số – sẽ được thăng chức lên vị trí cấp nội các để quản lý hoạt động mua sắm công .

Theo tạp chí Forbes, chính phủ Albania thiết kế Diella như một hệ thống phần mềm chỉ chấm thầu dựa trên năng lực, không thể nhận hối lộ, ưu ái hay bị đe dọa ép buộc, từ đó tạo nên một thử nghiệm đầu tiên trên thế giới trong lĩnh vực chống tham nhũng mang tính thực tế và trực tiếp.

Diella không phải là bộ trưởng tài chính. Nhân vật này là một “bộ trưởng” ảo tập trung vào hoạt động mua sắm công – hệ thống quyết định ai giành được các hợp đồng chính phủ. Vai trò của Diella được xây dựng từ chức năng trước đây là trợ lý chính phủ điện tử, nay được mở rộng sang các quyết định có ảnh hưởng lớn hơn về tài chính và chính trị.

Trong nhiều bài đưa tin, Reuters, The Guardian và các hãng truyền thông khác cho biết AI sẽ dần đảm nhận trách nhiệm chấm thầu, nhằm giảm thiểu tác động của con người trong một quy trình vốn thường gắn liền với thiên vị và cảm tính.

Tuy nhiên, điều vẫn chưa rõ ràng là cơ chế vận hành thực sự của hệ thống này. Nếu một nhà thầu thua kiện khiếu nại quyết định trúng thầu, ai sẽ chịu trách nhiệm? Thủ tướng, quan chức giám sát, nhà cung cấp công nghệ đằng sau mô hình, hay không ai cả? Cho đến nay, chính phủ Albania vẫn chưa đưa ra lời giải thích đầy đủ về vấn đề trách nhiệm.

Điều quan trọng hơn là cần làm rõ Diella thực sự là gì và không phải là gì. Dù chính phủ mô tả hệ thống AI là công bằng và hiệu quả, nhưng con người vẫn quyết định dữ liệu được sử dụng và phương thức đánh giá. Bởi ngay cả khi một hệ thống AI không thể nhận hối lộ, những người xây dựng hoặc vận hành nó vẫn có thể tác động đến kết quả.

Nếu nhân viên chính phủ hoặc nhà cung cấp có thể điều chỉnh âm thầm cách chấm điểm hồ sơ, hoặc nếu dữ liệu dùng để huấn luyện AI vốn mang thiên lệch, quy trình sẽ không công bằng. Khi đó, công nghệ chỉ che giấu những vấn đề cũ sau một “tấm màn kỹ thuật số”.

Do đó, cần có các đánh giá độc lập, hồ sơ minh bạch không thể bị thay đổi bí mật, tài liệu rõ ràng về cách AI đưa ra quyết định, cơ chế khiếu nại công bằng và báo cáo công khai về hiệu suất của hệ thống. Đây là những yếu tố thiết yếu để củng cố niềm tin.

Tại sao lại thí điểm trong mua sắm công?

Mua sắm công là nơi các quyết định của chính phủ gắn trực tiếp với ngân sách. Trên toàn cầu, lĩnh vực này liên quan đến hàng nghìn tỷ USD mỗi năm và thường chiếm phần lớn chi tiêu quốc gia. Với những nước đang phát triển, việc cải thiện quản lý đấu thầu có thể mang lại kết quả nhanh và rõ rệt. Đó là lý do vai trò mới của “bộ trưởng Diella” được xem là bước thử nghiệm quan trọng: Nó tác động trực tiếp vào một lĩnh vực có thể làm thay đổi cách chính phủ vận hành.

Dù ở Mỹ, châu Âu hay Albania, các chính phủ mua, xây dựng hoặc triển khai hệ thống AI đều có nghĩa vụ đặt ra tiêu chuẩn rõ ràng và bảo vệ lợi ích công.

Thời điểm Albania công bố Diella cũng mang ý nghĩa chiến lược, khi nước này đang nỗ lực gia nhập Liên minh châu Âu (EU). Đạo luật AI của EU đã có hiệu lực đối với các mô hình AI đa năng từ tháng 8 và đang dần định hình cách các chính phủ thiết kế, quản lý AI, với các yêu cầu chi tiết hơn sẽ được áp dụng trong hai năm tới.

Việc đưa hệ thống mua sắm công của Albania tiệm cận tiêu chuẩn EU không chỉ là cải cách nội bộ, mà còn mang thông điệp chính trị.

Nếu Diella sử dụng hoặc tích hợp mô hình AI đa năng, hệ thống này sẽ phải đáp ứng các tiêu chí của EU về minh bạch, tài liệu và an toàn, dù Albania chưa phải là thành viên.

Nếu thử nghiệm của Albania thực sự mang lại quyết định nhanh hơn, thu hút thêm nhà thầu, giảm chi phí và giảm tranh chấp, các quốc gia khác chắc chắn sẽ chú ý. Điều này càng đúng khi hầu hết chính phủ đều đối mặt với các vấn đề tương tự: nhân lực hạn chế, dữ liệu thiếu chuẩn hóa, phương pháp đánh giá không đồng đều và nghi ngờ về tính công bằng. Một ví dụ rõ ràng cho thấy tự động hóa minh bạch có thể cải thiện kết quả sẽ dễ dàng lan tỏa, đặc biệt ở những nước có tỷ trọng mua sắm công lớn.

Tuy nhiên, để dự án được áp dụng rộng rãi hơn, cần đảm bảo minh bạch thực sự. Chính phủ cần công khai phương pháp chấm thầu, nhật ký cập nhật hệ thống và kết quả định kỳ về cạnh tranh, tiết kiệm và khiếu nại. Đồng thời cho phép kiểm toán độc lập và công bố kết quả. Chỉ như vậy, công chúng mới có thể thấy rằng các quyết định của hệ thống rõ ràng, có thể truy xuất, không bị che giấu sau thuật ngữ kỹ thuật và Albania mới có thể đáp ứng kỳ vọng về trách nhiệm giải trình mà châu Âu và nhiều quốc gia khác đang hướng tới.