Ngôn ngữ chỉ còn một người nói

Trong thế kỷ qua, chỉ riêng ở Peru, ít nhất 37 ngôn ngữ đã biến mất trong sự đảo điên của các cuộc mở rộng lãnh thổ, di cư, đô thị hóa và khai thác tài nguyên thiên nhiên

“Ta va’a ui. (Em đi đây)”. Khi người em trai tội nghiệp Juan García García nói lời từ biệt tới ông Amadeo trước khi trút hơi thở cuối cùng giữa rừng rậm Amazon vào buổi trưa oi ả năm 1999, chẳng một ai khác trên trái đất này ngoài hai anh em có thể hiểu được lời cuối nói bằng thứ ngôn ngữ Taushiro sắp tuyệt chủng đó.

Gánh nặng

Căn bệnh sốt rét quái ác không chỉ cướp thêm một người thân của ông Amadeo mà còn lấy đi người cuối cùng có thể trò chuyện với ông bằng tiếng mẹ đẻ. “Chúng tôi vậy là hết rồi” – ông Amadeo trải lòng bằng tiếng Tây Ban Nha bập bẹ, giờ đây là cách duy nhất để người cuối cùng còn biết tiếng Taushiro giao tiếp với thế giới. Chẳng còn ai nói tiếng Taushiro nữa. Sự tồn vong của cả một nền văn hóa bỗng nhiên đổ xuống đầu một người đàn ông đơn độc.

“Amadeo ở đó: Hầu như không ai hiểu khi ông nói ngôn ngữ của mình” – William Manihuari, một cư dân ở thị trấn Intuto – Peru chia sẻ với báo The New York Times khi đang dõi theo dáng ông Amadeo lủi thủi đánh cá trên chiếc xuồng nhỏ. “Rồi khi ông ấy mất đi, sẽ không còn ai nữa” – cậu bé 12 tuổi José Sandi nói thêm vào.

Thứ ngôn ngữ vốn là một điều bí ẩn đối với giới chuyên gia cũng như các nhà nhân loại học này thuộc về một bộ lạc từng phải lẩn vào rừng sâu của lòng chảo Amazon ở Peru nhiều thế hệ trước vì những kẻ xâm lấn. Những kẻ kéo đến với cơn khát cao su, dầu mỏ này không những khiến bộ lạc Taushiro phải từ bỏ chính mảnh đất lâu năm của mình mà nhiều loại vũ khí chết chóc và các bệnh dịch họ mang tới còn đẩy những thành viên của bộ lạc nhỏ bé đến bờ vực tuyệt chủng. Cha mẹ và anh chị em của ông Amadeo đều nằm trong số những nạn nhân như vậy.

Dọc theo dòng sông Amazon, đoạn chảy qua Peru, từng là một vựa ngôn ngữ phong phú. Nơi đây, mỗi khúc cua của con sông có thể sản sinh thêm một phương ngữ mà chỉ cần sống cách đó vài dặm người ta đã không hiểu được. Thế nhưng, trong thế kỷ qua, chỉ riêng ở Peru, ít nhất 37 ngôn ngữ đã biến mất trong sự đảo điên của các cuộc mở rộng lãnh thổ, di cư, đô thị hóa và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Theo ước tính của giới học giả, hiện vẫn còn 47 ngôn ngữ tại quốc gia Nam Mỹ này nhưng gần phân nửa đang có nguy cơ biến mất.

Ông Amadeo đánh cá trên con thuyền gỗ ở thị trấn Intuto Ảnh: THE NEW YORK TIMES

Tị nạn trên chính đất nước mình

Người Taushiro nằm trong số những bộ tộc săn bắt – hái lượm cuối cùng của thế giới đang sống tị nạn trên chính đất nước của mình, lang thang quanh các đầm lầy của lòng chảo Amazon và đánh cá trên con thuyền nhỏ gọi là tenete. Vũ khí của họ vẫn thô sơ như thuở ban đầu với súng thổi phi tiêu được gọi là pucuna. Số đếm trong tiếng Taushiro chỉ có một, hai, ba và nhiều. Và vào thời điểm ông Amadeo chào đời, khoảng 70 năm trước, dân số của bộ lạc đã teo tóp tới mức họ không có tên theo đúng nghĩa truyền thống.

Cha của Amadeo đơn giản chỉ là iya, mẹ là io, chị gái và em trai lần lượt là ukuka và ukuuka. Cái tên Amadeo cũng là do một người chủ đồn điền sau này đặt cho ông. Thực ra, người đàn ông Taushiro cuối cùng này có 5 người con nhưng ông đã gửi chúng tới trại trẻ mồ côi sau khi vợ bỏ đi vào những năm 1980 vì cho rằng lựa chọn đó sẽ an toàn hơn cho lũ trẻ. Không có ai trong số đó còn nhớ tới tiếng Taushiro.

Hiện ông Amadeo sống một mình trong ngôi nhà sơ sài phía sau thác nước của thị trấn Intuto, giết thời gian bằng rượu. “Tôi có thể biến mất bất cứ lúc nào. Cuộc đời tôi sẽ kết thúc. Đôi khi tôi cũng chẳng quan tâm nữa” – ông Amadeo buông xuôi.

Khó có thể tưởng tượng sự tàn lụi của cả một bộ lạc lại khởi nguồn từ cao su. Người Taushiro và các bộ tộc bản địa khác ở vùng Amazon đã thu hoạch chất nhựa trắng rỉ ra từ loại cây này và phủ lên áo quần để tránh thấm nước. Đến thế kỷ XIX, người châu Âu phát hiện bí mật đó và cơn khát cao su bùng nổ! Các doanh nghiệp châu Âu và Mỹ đổ vào những cánh rừng già, đẩy người bản địa thành những nô lệ trong các đồn điền cao su. Kỷ nguyên cao su chết chóc bắt đầu ở Amazon.

Theo các nhà nghiên cứu, ở nhiều khu vực, tới 90% dân số bản địa mất mạng vì bệnh tật và lao lực. Hàng ngàn người tìm đường tới những thành phố mới. Nhưng người Taushiro, cùng một số bộ lạc khác, chọn một lối đi khác: Họ quyết định biến mất. Nhưng rừng sâu cũng khó lòng che chở những số phận bất hạnh này. Họng súng của những ông chủ trồng cao su cần nô lệ không ngừng săn đuổi họ!

Rồi một ngày mặt đất bắt đầu rung chuyển và thế giới tiến thêm một bước nữa về phía ông Amadeo. Đó không phải động đất mà là thiết bị thăm dò địa chất của Công ty Dầu mỏ Occidental (Mỹ) tới Peru để tìm vàng đen. Cao su đã hết thời ở Amazon. Nay, thế giới văn minh chạy theo dầu mỏ! Những kẻ mới đến nghe xôn xao về một bộ lạc bản địa đang ẩn nấp trong một nhánh nào đó của dòng Tigre.

Occidental nhanh chóng phái máy bay tới tìm bộ lạc đó. Đấy là năm 1971 và là lần đầu tiên ông Amadeo nhìn thấy ai đó bay trên bầu trời. “Họ ở gần đến nỗi có thể thấy khuôn mặt họ đang nhìn ta” – ông kể.

Theo Đỗ Quyên

Người lao động