Mẹ Bé Bắp, mái ấm Hoa Hồng và những đứ.a tr.ẻ trên Sa Pa: Chúng ta đã tốt đủ hay chưa?

Nếu bạn là một cư dân mạng điển hình thì hẳn 3 trường hợp tôi vừa nêu tên trên tiêu đề này không xa lạ.

3 câu chuyện này dù khác nhau về tình huống, nhưng đều có một điểm chung: Chúng được vận hành bởi lòng tốt từ cộng đồng. Mái ấm Hoa Hồng hoạt động nhờ tiề.n của các Mạnh Thường Quân. Những đứ.a tr.ẻ dân tộc kiếm thêm tiề.n nhờ sự hào phóng của các khách du lịch. Bé Bắp được chữa bệnh nhờ tiề.n ủng hộ của những cô chú thương cảm trước căn bệnh hiểm nghèo.

Cả 3 câu chuyện này cũng phơi bày những mặt trái của lòng tốt. Đằng sau hình ảnh một cơ sở tình thương cho trẻ mồ côi, những đứ.a tr.ẻ của mái ấm Hoa Hồng bị chính các bảo mẫu dốc ngược lên và nhét cả thìa cháo vào miệng chúng vào mỗi buổi sáng. Trong cái rét căm căm giữa mùa đông của vùng núi phía Bắc, bố mẹ những đứ.a tr.ẻ dân tộc bắt chúng bỏ trường lớp để kiếm thêm tiề.n bằng cách học theo những vũ điệu uốn éo của người lớn được đăng tải đầy trên TikTok. Việc quản lý số tiề.n từ thiện của mẹ bé Bắp cũng đã gây ra những tranh cãi lớn về tính minh bạch.

Khi con người được đặt vào tay những đồng tiề.n một cách dễ dàng, họ có thể trượt dài trong lòng tham, sự khuất tất và thói phụ thuộc. Các bạn có thể thấy mình thất vọng vì lòng tốt bị lợi dụng. Mất lòng tin vào những hoàn cảnh cần giúp đỡ trên đời. Ai đó sẽ thở dài và tặc lưỡi cho qua vì “Miễn mình thấy thanh thản là được”. Nhưng liệu đã đến lúc chính chúng ta cũng phải đặt câu hỏi về cách làm việc tốt của mình? Bạn làm việc tốt, nhưng việc tốt đó có phải việc đúng – khi vô tình nuôi dưỡng cho sự lười biếng, toan tính và lạm dụng?

Và cuối cùng, hãy thử hỏi mình câu hỏi lớn nhất: Lòng tốt của bạn đã đủ chưa? Hay nó đang vô tình nuôi cái xấu?

Lòng tốt: Bộc phát và mong manh

Khi con số 16 tỷ đồng tiề.n quyên góp cho bé Bắp được công bố, tôi có chút bất ngờ. 16 tỷ là số tiề.n quá lớn cho hoạt động từ thiện hướng đến một trường hợp riêng lẻ. Điều đó cho ta thấy lòng nhân ái và đùm bọc của người Việt có thể trở nên rộng lớn và kỳ diệu đến thế nào. Trong câu chuyện này, một đứ.a tr.ẻ có cơ hội được cứu sống.

Nhưng sự sụp đổ nhanh chóng của bức tường niềm tin chỉ trong vài ngày vừa qua cũng cho thấy sự mong manh trong giao ước giữa người cho và người nhận. Chỉ bằng sự xót sau những gì mắt thấy tai nghe trên sóng Livestream, cư dân mạng đã sẵn sàng chuyển khoản từ vài chục nghìn đến hàng trăm triệu để chung tay chữa bệnh cho bé Bắp. Không một cam kết, không một lộ trình, không một phương pháp kiểm chứng nào trong việc số tiề.n đấy sẽ được sử dụng ra sao, vào những việc gì, trong khoảng thời gian nào. Tất cả chỉ dựa vào sự thương cảm và lòng tin với KOL đứng ra kêu gọi quyên góp là Phạm Thoại.

Ở đây, tôi muốn bạn định nghĩa một chút lại về lòng tốt của mình. Hãy thử trả lời: Bạn làm từ thiện vì cảm xúc nhất thời khi chứng kiến những mảnh đời bất hạnh, hay bạn thấy mình đang giúp xây một con đường sáng sủa hơn cho những người kém may mắn? Bạn làm việc tốt để xoa dịu lòng trắc ẩn nhói lên mỗi khi thấy một cảnh nghèo khó lướt qua đời, hay vì nghĩ đến một tương lai tốt hơn cho họ? Bạn làm để tâm trạng của mình nhẹ nhõm hơn, hay để cho cuộc sống của người được giúp đỡ tốt đẹp hơn?

Nếu câu trả lời của bạn ở vế 1 – tốt thôi, đó là điều mà gần như tất cả chúng ta đều trải qua. Thôi thúc được giúp đỡ, được san sẻ, được che chở cho nhau mỗi khi gặp người khó khăn là một tâm lý hết sức bình thường của con người. Ở Việt Nam, lòng tốt là phẩm chất mà chúng ta luôn tự hào flex ngay cả khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Chúng ta cảm thấy thanh thản khi nuôi dưỡng tình yêu thương và lòng trắc ẩn của mình nhờ những thôi thúc làm việc tốt với đồng loại.

Immanuel Kant sẽ phản đối bạn vì điều này.

Triết gia lớn của Đức vào thế kỷ 18 có một tiêu chuẩn nghiêm ngặt về đạo đức. Theo lập luận của ông, nếu bạn làm một việc tốt cho người khác vì bạn thấy thương họ – cũng giống như việc bạn làm để giải tỏa một thứ cảm xúc của riêng mình. Làm từ thiện xuất phát từ cảm xúc là một điều tốt, nhưng với Kant, đó chỉ là hành động cảm tính, không đủ để gọi là hành động đạo đức. Bạn làm việc mình cho là tốt, nhưng nó không giúp người ta tốt lên, thậm chí còn dẫn đến những hệ quả lớn hơn cho xã hội, thì đó có còn là việc tốt không? “Kant tin rằng một hành động chỉ thực sự đạo đức khi xuất phát từ nghĩa vụ, chứ không phải cảm xúc thoáng qua.”

Hãy thử đối chiếu quan điểm này lên bối cảnh xã hội hiện đại. Bạn bước ra đường, gặp một người ăn xin, bạn cho tiề.n họ và cảm thấy hôm nay mình đã làm một việc tốt. Nhưng số tiề.n bạn cho họ được cắt phế nhiều phần lại cho kẻ chăn dắt, và mỗi kẻ chăn dắt khi thấy nguồn thu vô hạn từ việc này lại tìm về các vùng quê, tuyển thêm người khuyết tật, người già và trẻ nhỏ lên thành phố làm ăn. Lòng tốt của bạn trở thành thước đo để kiếm thêm tiề.n của mỗi “người lao động” đặc biệt này. Đôi khi, nó còn tạo ra gánh nặng khi những kẻ chăn dắt sẵn sàng đán.h và bóc lột các “nhân công” khi không đủ Kpi. Nếu bạn vẫn nói lòng tốt đó của mình giúp họ đỡ áp lực với các kẻ chăn dắt hơn. Tôi vẫn trân trọng lòng trắc ẩn đó của bạn, nhưng hãy nghĩ về việc mình đang tiếp tay cho một thứ công nghiệp tình thương, nơi mà người lao động mà bạn đang giúp đỡ bị bóc lột đến tận xương và không có sự bảo vệ chính đáng của luật pháp.

Khi lướt đến video những đứ.a tr.ẻ dân tộc ở Sa Pa đứng nhảy uốn éo giữa tiết trời giá lạnh, tôi cũng chú ý đến những comment cho biết lực lượng chức năng địa phương cố gắng thông báo tới các khách du lịch không được cho tiề.n các em nhỏ. Việc nhận được tiề.n từ khách du lịch một cách dễ dàng khiến cha mẹ các em sẵn sàng cho con nghỉ học ở nhà, lao ra đường kiếm thêm tiề.n từ sự thương cảm của người đi đường. Một hành động tưởng như là tốt lại đang góp phần vào việc bóc lột tr.ẻ e.m, thậm chí gây ảnh hưởng đến nền kinh tế/ sản xuất địa phương khi cha mẹ sống dựa vào nguồn thu từ đó, còn tr.ẻ e.m không đến trường để nâng cao học vấn mà chỉ chăm chăm kiếm thêm tiề.n từ những điệu nhảy tức thời. Đó là chưa kể, hình ảnh du lịch của một thị trấn bị xấu đi vì những hình ảnh khó nhìn này. Nếu chứng kiến cảnh này, hẳn Kant đội mồ sống dậy và hỏi vào mặt bạn: “Ai cũng cho tiề.n kiểu này, xã hội sẽ ra sao?”

Quay trở lại với câu chuyện của Phạm Thoại và mẹ bé Bắp, chúng ta không chần chừ trong việc cho đi bởi cảm giác thương xót, nhức nhối khi chứng kiến một hoàn cảnh kém may mắn. 16 tỷ là kết quả của những cảm xúc tức thời, nhưng khi sự thiếu minh bạch xuất hiện, nó khiến cộng đồng sụp đổ niềm tin và có thể kéo theo trạng thái tê liệt cảm xúc, thậm chí thờ ơ trước các hoạt động từ thiện sau này.

Niềm tin bị đán.h mất, lòng tốt được quy đổi thành một thứ tiề.n tệ, những đứ.a tr.ẻ bỏ trường để đi kiếm thêm tiề.n, những người lớn toan tính để thu lợi nhiều hơn trên hoàn cảnh của chính mình. Tất cả đều là hệ quả của sự thiếu nguyên tắc trong việc từ thiện và để cảm xúc nhất thời quyết định. Khi lòng tốt dẫn đến những góc khuất của con người – lòng tốt ấy đã đủ hay chưa?

Nguyên tắc của lòng tốt

Có một tâm lý phổ biến của chúng ta khi làm việc tốt, đó là tặc lưỡi: “Làm việc tốt sao phải nghĩ quá nhiều. Cứ làm đi, vô tư đi, trong sáng đi, việc tốt mà!”

Lòng tốt xuất phát từ những rung động thương xót của con người với con người, và nó cao quý. Nếu cố đặt nó vào một bộ nguyên tắc để cân nhắc, chúng ta rất dễ cảm thấy mình thiếu chân thành, chi li và bớt… tốt. Trước mỗi hoàn cảnh khó khăn, không phải ai cũng muốn nghĩ đến một triết gia từ tận thế kỷ 18 để quyết định xem mình có nên giúp họ hay không.

Nhưng trong một xã hội hiện đại, đa dạng và phức tạp – việc ứng xử với lòng tốt như một thứ bản năng sẽ tạo ra những mâu thuẫn đáng kể. Đây không còn là câu chuyện cho và nhận, đó còn là câu chuyện cho thế nào để không làm hư con người, và cho thế nào để tạo ra những tác động tích cực thật sự tới cộng đồng. Lòng tốt bản năng không đủ để duy trì một hệ thống từ thiện hiệu quả và mang đến những giá trị thực tế, nhất là khi kết quả của nó là một số tiề.n khổng lồ. Phạm Thoại có thể sẽ đồng ý với điều này, khi nhận ra việc duyệt từng chi phí gửi cho mẹ bé Bắp không đủ để chứng minh sự minh bạch của 16 tỷ. Hoài Linh sẽ đồng ý với điều này, khi chưa từ thiện hết số tiề.n 14 tỷ cho đồng bào vùng lũ vì bận chữa bệnh.

Những đứ.a tr.ẻ nghèo ở Sa Pa vẫn cần được giúp đỡ, những người già nghèo khó neo đơn cũng cần được giúp đỡ, bé Bắp cũng cần được chúng ta chung tay giúp đỡ. Sự phức tạp của lòng người không thể khiến chúng ta mất đi lòng trắc ẩn và khao khát được đùm bọc những người yếu ớt hơn. Ngược lại, nó đòi hỏi chúng ta cần có sự quyết liệt và nghiêm khắc với chính mình khi cho đi, lẫn tổ chức/ cá nhân mình đặt niềm tin vào. Những người kém may mắn vẫn cần sự giúp đỡ của chúng ta, nhưng tất cả đều cần một con đường rõ ràng hơn để sự giúp đỡ đến đúng nơi, đúng người, đúng việc, thay vì rơi và khoảng trống mờ mịt của sự tự phát, bối rối và nhập nhằng.

Để làm được điều đó, chính bản thân mỗi người chúng ta cần phải có một bộ nguyên tắc riêng cho việc làm từ thiện của mình. Tìm hiểu kỹ về mỗi trường hợp kêu gọi quyên góp. Tập đặt cho mình những câu hỏi về nguồn tiề.n sẽ đi đâu? Ai là người đứng sau? Họ có uy tín không? Làm thế nào để kiểm soát được việc dùng tiề.n? Làm thế nào để minh bạch được các khoản thu/chi?

Chúng ta nên ưu tiên từ thiện cho các tổ chức có uy tín, hoạt động dưới sự giám sát hoặc hợp tác chặt chẽ với chính phủ, có báo cáo tài chính hàng năm được công khai và kiểm toán. Việc này giúp nguồn tiề.n từ thiện được sử dụng rõ ràng và hiệu quả, theo một lộ trình phù hợp với từng trường hợp, không chỉ để chữa bệnh tức thời mà còn làm nền tảng cho cuộc sống của họ phía trước. Điều đó giảm thiểu tối đa những câu chuyện đáng buồn về sự nhập nhằng trong việc sử dụng tiề.n từ thiện, nhận tiề.n chữa bệnh cho con nhưng lại dùng để trả nợ cho bố mẹ, đã có đủ nhưng vẫn tìm cách kêu gọi thêm..vv.. Việc cộng đồng theo sát cũng buộc các tổ chức cũng phải minh bạch hơn, hiệu quả hơn, cũng như tìm cách cô đọng và tối ưu quy trình của mình để phù hợp với các trường hợp mang tính cấp bách.

Việc cả xã hội cùng hướng đến những mô hình chuyên nghiệp cũng trực tiếp khiến môi trường từ thiện trở nên văn minh. Với những trường hợp cá nhân cần sự hỗ trợ lớn như bé Bắp, gia đình hoàn toàn có thể tự tìm đến các tổ chức để xác minh, thẩm định và kêu gọi sự ủng hộ của cộng đồng. Các tổ chức lớn luôn có quy trình để lập kế hoạch và quản lý quỹ một cách công khai. Tâm lý e dè với các thủ tục và quy trình khiến các hoàn cảnh cảm thấy sự giúp đỡ không kịp thời. Nhưng gần như các bệnh viện đều có quỹ để hỗ trợ các tr.ẻ e.m nghèo, cũng như liên kết với các tổ chức chính phủ/ phi chính phủ để kêu gọi cho các trường hợp đặc biệt.

Với các KOL và người nổi tiếng, thôi thúc muốn sử dụng sức ảnh hưởng của mình để làm từ thiện là điều vô cùng đáng quý. Thế nhưng không phải ai cũng là một nhà từ thiện thông minh và thấu đáo để đứng ra phân phối nguồn tiề.n một cách hợp lý như các tổ chức lớn. Hãy trở thành cầu nối giữa những mảnh đời khó khăn, các tổ chức có hệ thống từ thiện minh bạch và cộng đồng người theo dõi luôn sẵn sàng cùng mình làm việc tốt. Thay vì đứng lên kêu gọi và lúng túng khi được đặt vào tay một số tiề.n khổng lồ, Phạm Thoại hay bất cứ người nổi tiếng nào khác – hoàn toàn có thể biến livestream của mình thành cầu nối, đưa lòng tốt tìm đến với các quỹ uy tín, hay trao đổi trực tiếp với đại diện các tổ chức về phương án sử dụng tiề.n từ thiện, cũng như phổ cập cho người xem về quy trình và sự minh bạch của các tổ chức lớn. Đừng cố làm việc mà bạn không hiểu rõ và không dành đủ nhiều thời gian cho nó.

Khi cả xã hội cùng thay đổi các ứng xử với việc làm từ thiện – lòng tốt được phát huy tối đa sức mạnh của nó. Làm từ thiện không chỉ là chuyện cho và nhận. Nó còn là một phạm trù đạo đức sâu sắc và đòi hỏi chúng ta có cái nhìn phổ quát về xã hội và con người. Tôi không nói rằng lần tới bạn phải kìm lòng lại, quay mặt làm lơ trước một cánh tay đang chìa ra phía mình ở ngoài phố. Trong mọi trường hợp, hãy làm điều trái tim mình mách bảo. Nhưng cũng hãy luôn đặt câu hỏi cho chính mình: Lòng tốt này của mình đã đúng và đủ chưa?