“Mật ngữ” làng Phú Hải

Phương ngữ Quảng Trị vôn gây khó khăn cho những người quen tiêng phô thông rồi, nhưng cũng ở Quảng Trị lại có môt ngôi làng mà ngay cả những người giỏi “Quảng Trị ngữ” nhât vân bó tay. Nêu như tình cờ rơi vào môt cuôc trò chuyên nào đó của dân làng Phú Hải – xã Hải Ba, huyên Hải Lăng, bạn sẽ điếc đặc.

Làng Phú Hải là môt thôn nhỏ của xã Hải Ba, huyên Hải Lăng, tương truyên cư dân vôn từ đât Thanh Hóa vào lâp nghiêp đã hơn 500 năm. Trước làng ở gân phía biên, do nạn cát bay cát lâp nên lùi vê phía trong, vôn là vùng đât ruông. Do diên tích của làng nhỏ hẹp, chủ yêu là ruông cát, nên dân không sông bằng nghê làm ruông mà chủ yêu nhờ vào nghê làm hàng mã, thây cúng và đánh bát âm cô nhạc cho các đám hiêu. Với sự “lên ngôi” của nghê này trong thời gian qua, đời sông dân làng Phú Hải được coi là khá giả. Có lẽ đặc thù này đã khiên người dân càng “bảo mât” nghê làng bằng những “mât ngữ” như đã kê.

Làng nghê phục vụ… “cõi âm”

Phú Hải nôi tiêng bởi ba nghê truyên thông đêu liên quan đên viêc hiêu hỉ: nghê làm hàng mã, nghê bát âm cô nhạc (chuyên phục vụ trông kèn tại các đám ma, đám giô…) và đặc biêt nhât là nghê… thây cúng. Cả ba nghê này vôn liên quan đên nhau khá mât thiêt. Những năm sau 1975, trước làn sóng bài trừ mê tín dị đoan, “nghê làng” bị mai môt, dân làng đi tha phương, nhưng chừng hơn mươi năm trở lại đây, “phú quý sinh lê nghĩa”, nghê truyên thông của làng phục hôi và có phân hưng thịnh hơn xưa. Cũng chính từ cái nghê thây cúng-thây pháp này mà người Phú Hải có môt thứ ngôn ngữ riêng, chỉ những người làng hiêu, cha truyên cho con, ông truyên cho cháu, môt thứ “mât ngữ” cực kỳ lợi hại.

Cổng làng Phú Hải

Hơn 20 năm trước, khi còn là sinh viên, đi điên dã vê văn hóa dân gian của hai huyên Triêu Phong và Hải Lăng, môt nhóm sinh viên lớp chúng tôi đã vê tại làng này và sau mây tuân ăn dâm ở dê, vôn liêng thu được cũng chỉ là vài tiêng lóng mà sau môt hôi giải thích mới hiêu được mang máng cách “chê tạo” tiêng lóng của dân làng. Ví như đang ngôi với nhau, môt nhóm bạn người làng Phú Hải muôn đi trước thì họ sẽ nói môt từ “tỏi”, và sau đó chỉ là người Phú Hải mới biêt “tỏi” nghĩa là đi, rời khỏi. Vì sao đông từ “đi” lại biên thành… “tỏi”? Hóa ra công thức của nó là thê này: tỏi là tên môt loại gia vị cùng với hành (hành – tỏi), và hành trong chữ Hán nghĩa là đi, có vây thôi, nhưng mà “tỏi” chỉ là môt từ đơn giản, còn nói cả môt câu chuyên bằng thứ mât ngữ được diên dịch đên vài ba lân thì không dê dàng chút nào!

Nhờ hai câu em là dân làng Phương Lang, cùng xã Hải Ba ở cạnh làng Phú Hải dân đường cho tôi tìm đên nhà cụ Trân Đức Tranh, môt thây cúng nôi tiêng ở làng, nay đã hơn 80 tuôi. Vừa đặt vân đê tìm hiêu vê “mât ngữ” của làng, cụ Tranh nói ngay: “Các chú muôn tìm hiêu chi cũng được nhưng cái thứ tiêng nói này là bí mât của làng, tui không thê tiêt lô được. Nêu muôn cho các chú biêt thì phải hỏi ý kiên hôi đông kỳ mục của làng, các trưởng lão có cho mới được nói. Mà chắc chắn không thê cho vì đây là bí mât, mây chú tìm hiêu viêt lên báo thì cả thê giới biêt, còn chi là bí mât của làng nữa, phải không”.

Nêu lý giải vê thứ ngôn ngữ là bí mât của làng như cụ Tranh thì quá đúng, nhưng đã đôi mưa đôi gió vê làng, không lẽ về không? Vây nên chúng tôi đành dùng chiên thuât “trước ở ngoài sân, sau lân vô bêp”, thê nào cụ Tranh cũng hứng khởi mà tiêt lô gì đó…

“Có châm óc, đáo”…

Vào bât cứ nhà nào ở Phú Hải làm nghê thây cúng cũng có thê thây bàn thờ Thái Thượng Lão Quân cưỡi con trâu xanh trang trọng giữa nhà. Ôm môt chông sách xưa in chữ Nho li ti chi chít, cụ Tranh bảo: “Bảy tám chục năm trước, đang đê chỏm thì bô tôi đã rước thây đô vê dạy chữ Hán cho mây anh em, học chữ Hán cũng chính là đê sau này lớn lên mới đọc được những cuôn sách cúng, lịch vạn sự, vạn niên… in bằng chữ Hán được truyên từ mây đời. Với những kinh sách ây có thê yên tâm đi kiêm cơm thiên hạ”.

Cụ Trần Đức Tranh, người nắm nhiều bí mật về “mật ngữ” Phú Hải

Tuy nhiên đê trở thành môt thây cúng – thây pháp tinh thông các nghi lê kinh sách chữ Hán không phải ai cũng làm được, và có lẽ chính vì cái nghê cúng này cân môt chút “u u minh minh” mới thêm phân bí ân, tò mò nên chi tự thuở xa xưa, người làng đã sáng chê ra “mât ngữ” của riêng làng, người ngoài không thê biêt được.

Sau môt hôi hỏi han thuyêt phục, cụ Tranh cũng cho chúng tôi vài câu trong những tình huông đơn giản. Ví như đang làm viêc gì đó, nêu chủ nhà xuât hiên họ sẽ thông báo cho nhau như sau: “Có châm óc, đáo”. Đáo, trong chữ Hán là vê thì có thê hiêu, nhưng “có châm óc” tại sao lại gọi là chủ? Và đây là những thao tác mà chắc có là tiên sĩ Hán học cũng không thê diên dịch nôi: Trong chữ Hán, chữ “chủ” gôm chữ vương () và dâu châm trên chữ vương (È27;) có nghĩa là chữ “chủ”, “óc” hiêu theo nghĩa thông thường là ở trên đâu (đâu óc), có châm óc tức là có cái châm trên đâu-tức là chữ “chủ”, thay vì nói “chủ nhà đang vê kìa” thì người Phú Hải sẽ nói “Có châm óc, đáo!”. Đó là môt thứ mât ngữ trôn lân giữa chữ Hán và ngôn ngữ bản địa, được diên dịch qua nhiêu tâng nâc như cái từ “đi” nghĩa là “hành” và dân Phú Hải thì gọi là “tỏi” như chúng tôi vừa kê ở trên.

Nhưng ngôn ngữ đặc biêt này cũng không chỉ dựa vào sự diên dịch, đánh tráo các từ Hán – Viêt, có nhiêu từ rât lạ mà không thê tìm được môi liên hê nào với phương ngữ chung của vùng. Ví như nâu cơm thì tiêng Phú Hải gọi là “chử náp”, uông nước thì gọi là “cửa thôi”, nói vê người sắp chêt thì bảo là “thượng gân uôn” (anh ta gân chêt)…

Không xa nhà của thây cúng Trân Đức Tranh là nhà của thây cúng trẻ Hô Duy Chân. Khi chúng tôi đên nhà, anh Chân đang đi cúng xa, vợ anh, chị Nguyên Thị Hằng, vôn là dân làng Linh Chiêu ở cạnh làng Phú Hải, tuy đã vê làm dâu làng Phú Hải gân 30 năm nhưng khi nghe chúng tôi tìm hiêu vê thứ ngôn ngữ kỳ lạ này chị Hằng nói rât thât lòng: “Thì tui cũng nghe cha con nhà này, nói chuyên với nhau vây chứ tui không biêt nói gì. Thỉnh thoảng có khách trong làng đên nhà, năm bảy người tụ tâp uông trà, trò chuyên, nhưng chuyên gì thì cũng không biêt được”.

Anh Nguyên Quyêt, chủ tịch xã Hải Ba, khi nghe chúng tôi đặt vân đê vê thứ tiêng nói riêng có của dân làng Phú Hải cũng thú nhân tuy là cư dân cùng xã, làm tới chủ tịch xã này nhưng vôn liêng “tiêng lóng Phú Hải” của anh Quyêt cũng nằm ở môt sô từ đêm chưa hêt trên đâu ngón tay của môt bàn tay, thê mới biêt trình đô “bảo mât ngôn ngữ” của dân Phú Hải cao đên nhường nào

Theo 24h