Lũ quét, sạt lở đất ở Việt Nam và cách giảm thiểu rủi ro
Lũ quét và sạt lở đất xẩy ra ở hầu hết các tỉnh miền núi và trung du trên lãnh thổ Việt Nam.
Lũ quét và sạt lở đất xẩy ra ở hầu hết các tỉnh miền núi và trung du. Ảnh: TTXVN/phát
Tổng cục Phòng chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) cho biết: Lũ quét và sạt lở đất xẩy ra ở hầu hết các tỉnh miền núi và trung du trên lãnh thổ Việt Nam.
Từ năm 1953 đến năm 2016 đã xảy ra 448 trận lũ quét và sạt lở đất (trung bình 7 trận/năm).
Từ năm 2000 – 2015 đã xảy ra 250 trận lũ quét và sạt lở đất (trung bình 15 – 16 trận/năm), làm chết 779 người, làm bị thương 426 người.
Riêng năm 2018 tại các tỉnh miền núi phía Bắc xảy ra 14 trận, làm chết và bị thương 82 người (chiếm 70% tổng số người chết và bị thương do lũ quét, sạt lở đất trên cả nước). Phần lớn các trận lũ quét, sạt lở đất đều xảy ra ở vùng núi hẻo lánh, dân cư thưa thớt.
Lũ quét và sạt lở đất năm nào cũng xảy ra và có xu hướng gia tăng.
Để giảm thiểu rủi ro do thiên tai nói chung và lũ quét, sạt lở đất nói riêng, Quốc hội và Chính phủ đã ban hành nhiều luật và chính sách.
Trong số này có Luật Phòng chống thiên tai, Luật Quản lý đê điều, Luật Lâm nghiệp và Chiến lược phát triển rừng, Luật Bảo vệ môi trường, Luật Tài nguyên nước, Luật Đất đai, Luật Tài nguyên khoáng sản.
Bên cạnh luật là các văn bản khác. Ngày 18/6/2018 Chính phủ ban hành Nghị quyết 76/NQ-CP về công tác Phòng, chống thiên tai trong đó có nhiệm vụ xác định khu vực nguy cơ cao xảy ra sạt lở đất, lũ quét để triển khai đồng bộ các giải pháp công trình, phi công trình.
Ngày 13/7/2018 Thủ tướng Chính phủ ra chỉ thị số 19/CT-TTg về công tác phòng tránh lũ ống, lũ quét và sạt lở đất.
Ngày 29/11/2018 Chính phủ ra Nghị định sồ 160/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng chống thiên tai.
Các cơ quan chức năng cũng đã thực hiện một số giải pháp phòng, chống lũ quét và sạt lở đất:
Video đang HOT
Tăng cường hệ thống cảnh báo sớm. Viện Khoa học Địa chất Việt Nam (Bộ Tài nguyên và Môi trường) phối hợp với AgriMedia (doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực thời tiết và nông nghiệp) cung cấp trang thiết bị cho Trạm cảnh báo sớm về trượt lở dạng dòng lũ bùn đất, đá tại xã Bản Khoang (thị xã Sapa, Lào Cai).
Nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng, chống lũ quét và sạt lở đất.
Hỗ trợ trang thiết bị cảnh báo cho các địa phương có khả năng xảy ra lũ quét và sạt lở đất.
Tổng cục Phòng chống thiên tai đề xuất các chương trình, dự án phục vụ công tác phòng, chống lũ quét và sạt lở đất.
Đáng chú ý là đề xuất với Chính phủ cho phép triển khai Dự án Lắp đặt thử nghiệm hệ thống quan trắc cảnh báo sớm và đập chắn bùn đá nhằm giảm nhẹ rủi ro thiên tai do lũ quét, sạt lở đất tại một số điểm có nguy cơ cao (giai đoạn 2020 – 2025).
Tổng cục Phòng chống thiên tai cũng đang xây dựng chương trình tổng thể “Xây dựng hệ thống quan trắc, cảnh báo và công trình phòng, chống lũ bùn đá tại một số điểm có nguy cơ cao ở khu vực miền núi phia Bắc (giai đoạn 2021- 2025).
Trong thời gian tới, Tổng cục Phòng chống thiên tai sẽ bắt tay vào việc nghiên cứu xây dựng quy hoạch phòng tránh lũ quét, sạt lở đất, đặc biệt là đối với khu vực có nguy cơ cao.
* Tác động của mưa và các công trình nhân tạo
Trong các ngày 12, 13 và 18/10 đã liên tiếp xảy ra 3 vụ sạt lở đất kinh hoàng tại khu vực Nhà máy Thủy điện Rào Tre 3, Trạm Kiểm lâm Sông Bồ (xã Phong Xuân, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên-Huế) và tại Sở Chỉ huy Đoàn Kinh tế – Quốc phòng 337 thuộc Quân khu 4 (xã Hướng Phùng, Hướng Hóa, tỉnh Quảng Trị).
Mới đây nhất, ngày 20/10, đã xảy ra vụ sạt lở đất Đồn Biên phòng Cửa khẩu Quốc tế Cha Lo (huyện Minh Hóa, Quảng Bình).
Các định nghĩa khoa học về sạt lở đất trên thế giới đều khẳng định nguyên nhân là do sự phong hóa dần dần và dưới tác động của những trận mưa lớn.
Còn tại Việt Nam, theo cách lý giải của Tổng cục Phòng chống thiên tai thì lũ quét, lũ ống, sạt lở đất đều có chung một đặc điểm là xuất hiện sau những cơn mưa lớn.
Trên triền đồi, núi dốc, đất bị phong hóa qua nhiều năm nên vào mùa mưa luôn luôn trong trạng thái bão hòa nước, đồng thời rừng bị suy giảm, mặt đệm bị bào mòn nên không có khả năng giữ nước.
Trong bối cảnh đó, ngày 19/10, ông Nguyễn Hoàng Hiệp, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nhấn mạnh: Các tỉnh, thành phố ở miền Trung đã hứng chịu hai đợt mưa lớn với lượng mưa kỷ lục – lượng mưa ở Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên – Huế vượt mốc lịch sử năm 1979 và 1999. Có nơi mưa 800mm/ ngày với tổng lượng mưa trên 3.000mm/đợt.
Công trình nghiên cứu của Viện Địa chất thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cũng cho thấy mối liên kết nhân quả giữa lượng mưa, thời gian mưa và tình trạng sạt lở đất.
Các nhà khoa học đã quan sát lượng mưa đo được ở 12 trạm đo tại tỉnh Hòa Bình trong suốt 25 năm và đối chiếu với các trận lở đất ở huyện Mai Châu để tìm ra mối liên hệ cụ thể.
Các nhà khoa học ở Viện Địa chất nhận thấy các vụ sạt lở đất ở Mai Châu (Hòa Bình) chủ yếu xảy ra vào mùa mưa và có quan hệ chặt chẽ với lượng mưa trong một ngày và lượng mưa tích lũy trong 10 ngày trước đó.
Nếu lượng mưa trong 10 ngày trước đủ lớn thì trận mưa tiếp theo không cần có cường độ mạnh hay kéo dài cũng là cú “hích” để đất, đá trượt xuống.
Xác suất trượt lở đất ở Mai Châu được xác định là 66%; 96,1% và 99,5% đối với chu kỳ lặp lại tương ứng là 1 năm, 3 năm và 5 năm.
Bên canh các yếu tố tự nhiên dẫn đến sạt lở đất thì dĩ nhiên con người cũng có tác động đến tiến trình phong hóa trên sườn dốc đồi, núi.
Bất kỳ một công trình nào do con người tạo ra, nhất là ở vùng rừng núi, đầu nguồn các con sống, đều ảnh hưởng hoặc ít hay nhiều nhiều đến môi trường, trong đó có cả việc tác động đến đặc tính hóa – lý của các tầng địa chất ở một khu vực cụ thể.
Việc làm đường, xây dựng nhà máy, nông trại, hồ chưa, đập nước, các công trình dân sinh đều cần đến một diện tích nhất định vốn là rừng cây hay đồi, núi.
Diện tích rừng nguyên sinh bị thu hẹp, được thay bằng rừng trồng ở vị trí khác khiến khả năng giữ nước bị thay đổi, taluy vách đồi, núi được xẻ cao làm mất thế cân bằng ổn định của mái dốc được tạo ra qua hàng triệu năm…
Đây là sự tác động trực tiếp để “kích hoạt” cơ chế chuyển dịch các khối đất, đá dẫn đến hiện tượng sạt lở đất.
Bênh cạnh đó, các công trình nhân tạo cũng có thể tác động tới tình trạng sạt lở đất một cách gián tiếp, thông qua việc ảnh hưởng đến sự biến đổi khí hậu, tình trạng mất cân bằng của tự nhiên.
Theo Hội Đất ngập nước Việt Nam, mặc dù thủy điện được coi là nguồn năng lượng sạch và rẻ trong bối cảnh nước ta còn thiếu điện và phụ thuộc nhiều vào nhiệt điện, song cũng cần nhìn nhận một thực tế là các đập thủy điện có thể làm trầm trọng thêm tình trạng biến đổi khí hậu một khi bị lạm dụng, được xây dựng dày đặc, vượt quá sức chịu đựng của thiên nhiên.
Theo ý kiến của các nhà khoa học, chỉ riêng tại 4 tỉnh miền Trung và Tây Nguyên là Quảng Nam, Thừa Thiên – Huế, Kon Tum và Đắk Nông mà có gần 150 dự án thủy điện lớn, nhỏ thì mục tiêu mà chúng ta đang phấn đấu – tìm sự hài hòa giữa bảo tồn thiên nhiên và xây dựng, phát triển, sẽ khó đạt được./.
Chủ động ứng phó với nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất
Những năm gần đây, khu vực miền núi của tỉnh liên tục hứng chịu những trận lũ ống, lũ quét và sạt lở; trong đó, có những trận lũ quét, sạt lở đất gây thiệt hại nặng nề về người và tài sản.
Điển hình như đợt mưa lũ từ ngày 28 đến 31-8-2018 gây lũ quét, sạt lở đất trên địa bàn 2 huyện Mường Lát, Quan Hóa đã làm 10 người chết, 2 người mất tích, 287 căn nhà bị thiệt hại hoàn toàn, 807 hộ dân phải di dời khẩn cấp.
Điểm sạt lở đất tại bản Xắng Hằng, xã Yên Khương (Lang Chánh).
Năm 2019, do ảnh hưởng của cơn bão số 3, từ ngày 31-7 đến ngày 5-8, trên địa bàn tỉnh có mưa to đến rất to, ở các huyện Quan Sơn, Mường Lát đã xảy ra lũ quét, sạt lở đất; trong đó, nặng nhất là huyện Quan Sơn, làm 10 người chết, 6 người mất tích, 5 người bị thương, 64 căn nhà bị thiệt hại hoàn toàn, 89 hộ phải di dời khẩn cấp.
Mới đây nhất, ngày 19-10-2020, một ngọn núi thuộc bản Xắng Hằng, xã Yên Khương (Lang Chánh) bất ngờ sạt lở, cây cối, đất đá sát mép nhà ở và công trình phụ của các hộ dân. UBND huyện Lang Chánh đã phải tiến hành di dời khẩn cấp các hộ dân nằm trong vùng có nguy cơ bị ảnh hưởng do sạt lở đất. Tính đến chiều 20-10, huyện đã di dời được 28 hộ dân với 128 nhân khẩu và 40 chiến sĩ thuộc Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh đang ở tạm để thi công chốt dân quân tự vệ biên giới ra khỏi vùng bị sạt lở, đến nơi an toàn.
Những ví dụ cụ thể trên đủ để chúng ta thấy được sự nguy hiểm, tàn khốc của những trận lũ ống, lũ quét, sạt lở đất đối với những người dân khu vực miền núi, nhất là những người dân đang sinh sống và làm việc tại những nơi có nguy cơ cao. Chi cục Thủy lợi Thanh Hóa (Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) đánh giá, những năm gần đây, lũ ống, lũ quét, sạt lở đất tại khu vực miền núi diễn ra thường xuyên, có quy mô và phạm vi ngày càng lớn. Hầu hết 11 huyện miền núi đều nằm trong vùng có nguy cơ bị lũ ống, lũ quét và sạt lở đất; trong đó, có 3 huyện thuộc vùng trọng điểm, nguy cơ cao, gồm: Mường Lát, Quan Sơn, Quan Hóa. Theo đó, hiện nay, trên địa bàn tỉnh có 4.148 hộ, với 17.238 nhân khẩu đang sinh sống ở khu vực có nguy cơ xảy ra lũ quét; 4.330 hộ, với 18.858 nhân khẩu sinh sống ở khu vực có nguy cơ xảy ra sạt lở đất.
Có nhiều nguyên nhân gây ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất, như: Địa hình tại các huyện miền núi thường có độ dốc đứng, bề mặt địa hình chia cắt mạnh, tầng phủ mỏng kết cấu bờ rời, rất dễ bị trượt lở khi có mưa lớn. Trong khi đó, các huyện miền núi thường có lượng mưa phân bố không đều về thời gian và không gian, mưa tập trung trong thời gian ngắn với cường độ lớn, làm cho nước dâng lên đột ngột, tốc độ dòng chảy mạnh có sức tàn phá lớn gây lũ quét, lũ bùn đá, dòng lũ có năng lượng lớn sẽ cuốn trôi nhà cửa, công trình gây xói mòn đất và vùi lấp ruộng nương. Sở dĩ khi xảy ra lũ ống, lũ quét, sạt lở đất hay gây thiệt hại về người và tài sản là do ở khắp các vùng núi cao, đồng bào thường sống tập trung thành làng, bản, với quy mô nhỏ từ vài hộ đến vài chục hộ ở các thung lũng ven sông suối, gần nguồn nước là những nơi thuận lợi cho canh tác và sinh hoạt. Tại những vùng như vậy, khi mưa đến, lũ quét có thể xảy ra bất ngờ gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Bên cạnh đó, những năm gần đây, đời sống kinh tế có nhiều biến động, sản xuất lương thực, hàng hóa trên đất dốc gia tăng gắn liền với việc phát nương, đốt rẫy, giảm độ che phủ, tạo điều kiện tập trung nước nhanh hơn; đồng thời, gây xói mòn bề mặt, phá vỡ cân bằng sinh thái là nguyên nhân gây nên tình trạng sạt lở đất. Hơn nữa, công trình giao thông được xây dựng ngày càng nhiều, gắn liền với bạt núi, băng ngầm, xây dựng cầu cống làm co hẹp đường thoát nước, cản trở dòng chảy; khai thác khoáng sản chưa được quản lý chặt chẽ, việc chặt cây, đào đất trong quá trình khai thác và xả chất thải xuống sườn dốc tái diễn nhiều đều là những nguyên nhân làm tăng nguy cơ gây lũ ống, lũ quét và sạt lở đất...
Trên cơ sở phân tích những nguyên nhân gây ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất, năm 2020 là năm được cảnh báo có nguy cơ sạt lở đất cao nếu có mưa lớn, kéo dài. Bởi, thời gian qua, trên địa bàn tỉnh xảy ra khô hạn kéo dài, cấu trúc đất bị phá hủy, do vậy chỉ cần xảy ra mưa lớn, tập trung nhiều ngày, đất trên bờ dốc rất dễ dịch chuyển xuống chân dốc gây ra sạt lở đất.
Trước nguy cơ cao xảy ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng chính quyền các địa phương đã và đang chủ động thực hiện các biện pháp phòng, chống, giảm thiểu thiệt hại do lũ ống, lũ quét và sạt lở đất gây ra. Theo đó, hàng năm, các cấp, các ngành đã tích cực tổ chức triển khai thực hiện nghiêm túc công tác chuẩn bị phòng, chống lũ ống, lũ quét và sạt lở đất theo phương châm "4 tại chỗ". UBND tỉnh cũng đã phê duyệt các phương án về sắp xếp, bố trí ổn định dân cư nhỏ, lẻ và dân cư tại các vùng có nguy cơ cao bị ảnh hưởng bởi thiên tai tại các huyện miền núi của tỉnh đến năm 2025; khoanh định các khu vực có khả năng sạt lở đất cao, nguy cơ đe dọa tính mạng con người, phương án bố trí quỹ đất và kế hoạch cụ thể để di dời người dân ra khỏi khu vực nguy hiểm trên địa bàn tỉnh. Ngoài ra, UBND tỉnh cũng đã phê duyệt 11 dự án bố trí, sắp xếp ổn định dân cư vùng ảnh hưởng thiên tai với mục tiêu ổn định cho 4.835 hộ dân, với tổng mức đầu tư 369.976 triệu đồng. Đến nay, đã bố trí, sắp xếp, ổn định được 2.533 hộ; trong đó, tái định cư tập trung 58 hộ, xen ghép 1.389 hộ, ổn định tại chỗ 1.086 hộ; đầu tư các công trình hạ tầng thiết yếu đưa vào sử dụng, góp phần ổn định cuộc sống cho hàng trăm hộ dân trong vùng ảnh hưởng. Theo rà soát, trong giai đoạn 2021-2025, trên địa bàn 11 huyện miền núi còn khoảng 4.752 hộ dân cần phải bố trí, sắp xếp ra khỏi vùng có nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất. Hiện nay, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã và đang tham mưu cho UBND tỉnh có văn bản gửi đến các bộ, ngành Trung ương để đề xuất đầu tư công trung hạn lĩnh vực bố trí dân cư ra khỏi vùng lũ ống, lũ quét và sạt lở đất.
Tại các địa phương nằm trong vùng được cảnh báo có nguy cơ xảy ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất hàng năm cũng đều thực hiện rà soát, bổ sung, hoàn thiện phương án sơ tán dân cư sinh sống ở khu vực có nguy cơ cao xảy ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất. Đồng thời, chủ động xây dựng phương án ứng phó, khắc phục lũ ống, lũ quét và sạt lở đất. Đơn cử như huyện Lang Chánh, để chủ động ứng phó với nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất, ngay từ đầu năm, huyện đã xây dựng phương án phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn năm 2020; trong đó, vấn đề phòng, tránh nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất được xem là nội dung chính, xuyên suốt trong công tác phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn của huyện. Theo đó, trên cơ sở phân tích đặc điểm, địa hình, khí hậu thời tiết, các tác động thiên tai đã xảy ra trên địa bàn; các khu vực trọng điểm có thể xảy ra hoặc ảnh hưởng của lũ quét, sạt lở đất, huyện đã xây dựng kịch bản, đưa ra những biện pháp ứng phó kịp thời, hiệu quả, giảm thiểu thiệt hại. Nhờ chủ động trong công tác ứng phó, nên vụ sạt lở đất xảy ra tại bản Xắng Hằng, xã Yên Khương vừa qua, UBND huyện Lang Chánh đã kịp thời chỉ đạo UBND xã tuyên truyền, vận động Nhân dân di chuyển đến nơi ở mới an toàn, nên không có thiệt hại về người. Đối với các công trình giao thông, huyện đã chỉ đạo các đơn vị huy động lực lượng máy múc san lấp, vận chuyển đất đá sạt lở để thông tuyến bảo đảm giao thông trên địa bàn.
Để công tác ứng phó với lũ ống, lũ quét, sạt lở đất đạt hiệu quả, cùng với việc xây dựng phương án sơ tán dân cụ thể, chi tiết, phù hợp với thực tế tại các thôn, bản; tăng cường truyền thông, phổ biến kiến thức, kỹ năng phòng, tránh lũ ống, lũ quét và sạt lở đất cho cán bộ và Nhân dân địa phương, các sở, ban, ngành có liên quan của tỉnh và chính quyền các địa phương cần huy động nguồn lực, đầu tư xây dựng các khu tái định cư an toàn để di dời các hộ dân có nguy cơ ảnh hưởng vào sinh sống. Về lâu dài, cần đẩy mạnh công tác trồng, bảo vệ rừng, kiến tạo hệ sinh thái xanh làm thay đổi cấu trúc địa chất, giảm thiểu nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất.
Nhanh chóng có hướng dẫn khảo sát, xây dựng trong vùng dễ bị sạt lở đất Trước tình hình sạt lở đất, vùi lấp công trình (lán trại, doanh trại, trụ sở, nhà ở và cụm dân cư) gây nhiều thương vong cho cán bộ, chiến sĩ, công nhân và người dân tại các tỉnh miền Trung, lãnh đạo Bộ Xây dựng vừa có chỉ đạo khẩn trương tiến hành ngay việc cập nhật, khảo sát thực tế tại...