“Lột xác” ngành hồ tiêu (Bài 1)

LTS: Khi cây tiêu thất thế, nỗi chán nản trượt dài, nỗi lo sợ cũng nhen nhóm và lan rộng trong nông dân trồng tiêu. Họ sợ nợ nần chồng chất, sợ giá tăng giảm phập phù, sợ khó cạnh tranh vì tồn dư chất cấm, sợ phát triển không bền…

Thực tế cho thấy, đã có không ít cá nhân, tập thể chuyển đổi sản xuất theo hướng tiêu sạch, xây dựng thương hiệu rồi liên kết với người dân để đáp ứng đầu ra. Ngành hồ tiêu đang cần một hành trình mới trên diện rộng để giải quyết những bất cập, phát triển bền vững.

Thuở vàng son, cây hồ tiêu từng giúp nhiều nông dân trở thành tỷ phú. Nhưng khi “vàng đen” thất thế, hồ tiêu trở thành cái “bóng” đè nặng với những người từng được nó trả công, với cả những người chưa từng chạm tới giấc mơ làm giàu.

Những tỷ phú ngày xưa, nay đâu?

Năm 1996, ông Nguyễn Bá Thịnh rời quê nhà Thanh Hóa vào huyện Lộc Ninh ( Bình Phước) lập nghiệp. Cũng quay vòng chặt – trồng mãi, ông Thịnh mới quyết định chọn cây hồ tiêu. Năm 2005, giá tiêu phục hồi. Sau vài mùa bội thu, ông Thịnh đưa cả vợ con vào Nam định cư.

Ông Lộc ngồi ưu tư bên vườn tiêu của mình. Nguyên Vỹ

Giai đoạn hoàng kim, 1ha hồ tiêu cũng đủ sức biến người trồng thành triệu phú, tỷ phú sau vài vụ mùa bội thu. Nhờ kinh nghiệm kỹ thuật cao, ông Thịnh được nhiều người gọi là “vua trồng tiêu” vì vụ nào vườn tiêu của ông cũng đạt năng suất cao ngất ngưởng. Hiệp hội Hồ tiêu quốc tế cũng từng bình chọn ông Nguyễn Bá Thịnh là “Người trồng tiêu giỏi” của thế giới.

Niềm vui không dài mãi, liên tiếp những cơn “bão bệnh”, “bão giá” khiến cây hồ tiêu thất thế. Ông Thịnh kể, tiêu ở Lộc Ninh bây giờ chết nhiều lắm. Nhiều nông dân ngập trong nợ nần, và cây tiêu trở thành gánh nặng. Sau 20 năm gắn bó, “Vua trồng tiêu” một thời nay đã chuyển sang trồng… cây ăn trái!

Cũng theo chân theo những lớp người di cư đi kinh tế mới, nhưng không mấy người được may mắn như ông Thịnh. Gia đình chị Lưu Thị Thương rời Nam Định vào xã Đăk Ơ (huyện Bù Gia Mập, Bình Phước) từ năm 1990. Năm 2016, giá hồ tiêu bắt đầu giảm, dịch bệnh cũng lan ra. Nhưng không mấy người quan tâm vì họ nghĩ giá tiêu còn cao, tiêu chết thì trồng lại… Chị Hương cũng như nhiều hộ dân lại gom tiền tích cóp, vay thêm ngân hàng để mở rộng diện tích trồng.

Cuối năm 2019, Đồng Nai có gần 16.600ha hồ tiêu. Đến tháng 5/2020 chỉ còn hơn 13.600ha. Nguyên nhân do thời gian dài, giá hồ tiêu ở mức thấp, người dân đã chặt bỏ nhiều diện tích tiêu để chuyển qua cây trồng khác.

Từ năm 2017, giá tiêu liên tiếp “thủng đáy”, lại thêm dịch bệnh hoành hành khiến cây “vàng đen” dần thất thế. Nhiều tỷ phú “vàng đen” bị cuốn vào vòng xoáy nợ nần, đồng vốn bỏ ra vẫn. Khoản vốn chị Thương đầu tư, chờ ngày cây tiêu đơm bông, nay đã “kết” thành khoản nợ 2 tỷ đồng. Lập nghiệp 20 năm ở Bình Phước, chưa bao giờ gia đình chị rơi vào cảnh túng quẫn, thiếu trước hụt sau như lúc này.

Theo ngành nông nghiệp tỉnh Bình Phước, tính cả 2 niên vụ 2018-2019 và 2019-2020, toàn tỉnh có hơn 2.735ha hồ tiêu bị chết. Trong đó, Bù Gia Mập là huyện bị thiệt hại nặng nề nhất. Riêng xã Đăk Ơ có 875ha hồ tiêu đã chết từ năm 2017 đến nay.

Tính đến năm 2020, xã Đăk Ơ có hơn 700 hộ vay vốn các ngân hàng để trồng tiêu, tổng số tiền lên tới gần 370 tỷ đồng. Nhiều hộ không còn khả năng trả nợ, không có vốn để xoay xở tái canh phải chọn cách bỏ nhà, bỏ rẫy để đi nơi khác trốn nợ. Vợ chồng chị Thương đã lớn tuổi, không biết làm gì để trả hết nợ. Người con trai lớn phải bỏ đi làm ăn xa, con trai thứ thấy gia đình không có tiền cũng xin gia đình cho nghỉ học.

“Vườn tiêu chết, chồng đổ bệnh, tôi không dám ra vườn vì sợ nhìn cảnh cả vườn tiêu trơ trụi” – chị than thở.

Tiêu vẫn cay nhưng cây vẫn phải chặt

Suốt thời gian dài, nhiều nông dân ở Đồng Nai đua nhau đổ vốn đầu tư vào hồ tiêu. Hết thời kỳ tăng trưởng nóng, giá tuột dốc, nhiều nông dân lại rủ nhau chặt bỏ cây tiêu.

Xã Lâm San là vùng trồng tiêu sạch lớn nhất của huyện Cẩm Mỹ. 2 năm trước, diện tích tiêu toàn xã có 2.500ha. Khó khăn chồng chất, hết dịch bệnh lan rộng, chi phí sản xuất tăng cao mà giá tiêu cứ chạm đáy. Nhiều nông dân không còn mặn mà chăm sóc. Nếu không chặt bỏ, chuyển đổi cây trồng khác thì nhiều hộ cũng bán đất để đi làm việc khác. Đến nay, hồ tiêu toàn xã chỉ còn khoảng 1.500ha, giảm 1.000ha.

Ở xã Lâm San, ông Phạm Tấn Lực vốn là một nông dân cần cù, chịu khó nắm bắt khoa học kỹ thuật. Đã từng đưa vườn tiêu vượt qua bao phen sóng gió vì dịch bệnh, nhưng với giá hồ tiêu thì ông đành chịu.

Thẫn thờ nhìn vườn hồ tiêu xơ xác, ông Lực kể, cây trồng này từng giúp nhà ông và nhiều hộ dân khác vươn lên làm giàu, sắm nhà, tậu xe. “Hạt tiêu vẫn cay nhưng vườn tiêu phải chặt để tìm một hướng đi mới. Tự cầm máy cưa đi cây trồng mình nâng niu chăm sóc bao năm, đau lòng lắm!” – ông Lực nói.

Ngụ cùng xã, ông Trương Văn Lộc không đủ can đảm chặt vườn tiêu để tìm cơ hội mới. Ông Lộc từ Bình Định vào Nam lập nghiệp từ 30 năm trước, nay đã hơn 60 tuổi. Mảnh đất hơn 1ha ông mua lại vốn là đất nông trường cà phê. Sau nhiều năm trồng điều bị mất giá, ông Lộc mới chuyển qua trồng tiêu.

Vụ thu hoạch vừa rồi, giá thấp, ai có điều kiện thì để tiêu lại phơi khô. Gia đình ông Lộc thì hái tiêu tươi, bán ngay tại vườn, giá chỉ 12.000 đồng/kg. Ông Lộc kể, thời tiêu có giá, ông lại không có tiêu để bán, đến khi trồng thì tiêu rớt giá. Thêm phần dịch bệnh, cây nào còn xanh cũng cho năng suất thấp. Sau 3 năm trồng, đây là mùa thứ 3 liên tiếp thất thu, giấc mộng làm giàu của ông đến nay còn dang dở.