Loài cá có tên “hảo hán” – nghe cứ ngỡ như bước vào truyện kiếm hiệp ở dãy Trường Sơn sắp tuyệt chủng
Ở thượng nguồn những con suối nhỏ, hẹp chảy ra từ dãy Trường Sơn có loài cá niên – được gọi là cá “hảo hán” – chuyên bơi ngược dòng ăn rong rêu nơi bọt tung trắng xóa, thịt chắc nịch… Cá niên đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng do các hình thức đán.h bắt tận diệt.
Những người Cơ Tu với cách săn cá niên truyền thống
Hít một hơi thật sâu, Vũ cầm theo cây sún.g tự chế gắn mũi tên nhọn lặn xuống Vũng Bọt dưới làn nước lấp loáng nắng. Vũ dừng lại trước một hốc đá, đưa cây sún.g tự chế lên ngắm rồi bóp cò, mũi tên găm thẳng vào loài cá có tên cứ như bước ra từ trong truyện kiếm hiệp: Cá “hảo hán”.
Vũ 30 tuổ.i, râu tóc bụi bặm, lớn lên cùng với núi rừng Hòa Bắc ( huyện Hòa Vang, Đà Nẵng), nơi một nhánh của dãy Trường Sơn đâ.m thẳng ra biển. Tuổ.i thơ của Vũ là những buổi chiều cùng bạn bè kéo nhau ra Vũng Bọt, sông Cu Đê tìm những vùng nước sâu thỏa thích tắm mát và lặn bắ.n cá niên.
Thượng nguồn sông Cu Đê, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, Đà Nẵng
Trong ký ức của Vũ và nhiều người, trước đây Vũng Bọt, sông Bắc, sông Nam, sông Cu Đê loài cá niên nhiều vô kể. Những cậu bé Cơ Tu như Vũ được cha ông dạy cách săn cá niên bằng cách bắ.n sún.g từ bé. Sún.g tự chế của thợ săn cá niên là một thanh gỗ thẳng, đầu gắn dây cao su, phần báng sún.g kèm cò tự chế và một mũi tên bằng sắt mài nhọn. Để bắ.n được cá dưới nước không hề dễ, ngoài việc tập lấy hơi, nín thở lâu dưới nước, thợ săn cá phải tập bắ.n tên chính xác bởi cá niên bơi rất nhanh.
Theo tiếng Cơ Tu, cá niên được gọi là “A xiu hưr liêng”. Cá niên trưởng thành chỉ to hơn bàn tay người lớn, nặng 2-3 lạng. Có những trường hợp đặc biệt mà dân làng Tà Lang – Giàn Bí vẫn nhớ. Đó là khi một thanh niên địa phương tên Trần Xuân Tuấn lặn bắ.n được 12 con cá niên, mỗi con khoảng 5 lạng. Kỷ lục của Tuấn đến nay chưa ai phá vỡ.
Thượng nguồn sông Cu Đê, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, Đà Nẵng
Cá niên sống chủ yếu ở dưới những con thác, luôn bơi ngược dòng kiếm ăn ở nơi ngọn nước bọt trắng xóa nên thân hình chắc nịch, phần vây pha ánh nắng mặt trời nên có chút ngả vàng.
Đây loài cá không hề biết đến mệt mỏi, chúng được sinh ra như để thử thách, để đương đầu với sức mạnh thác ghềnh nên có thân hình dài, thon, xương cứng, thịt chắc và dai.
Vì chỉ sống nơi nước xiết, có thói quen bơi ngược dòng, chỉ ăn rong rêu nên nhiều người ví von đây là loài cá có khí chất “hảo hán” của núi rừng.
Cá niên được chế biến bằng cách nướng trên than củi hoặc nấu với ớt hiểm… Dù chế biến theo cách nào đi chăng nữa cũng cần giữ được bộ lòng cá, vì đó là hương vị đặc trưng của cá niên. Cá niên chỉ ăn rong rêu, nên bộ lòng có vị đắng, nhưng ngọt hậu.
Ai đã trót mê thì không thể quên được hương vị núi rừng này.
Một thành viên tổ bảo tồn cá niên hướng dẫn săn cá theo cách truyền thống
Từ bao đời nay, người dân Cơ Tu vùng thấp ở hai thôn Tà Lang – Giàn Bí của xã Hòa Bắc tin rằng, những sản vật mà núi rừng, thượng nguồn sông mang đến là quà tặng của thần linh, của Giàng. Họ nhất mực quý trọng những sản vật đó và sống nương mình vào thiên nhiên. Những người dân nơi đây luôn trăn trở về việc cá niên ngày càng ít bởi cách đán.h bắt tận diệt.
Anh Trần Văn Trường (34 tuổ.i) một thợ săn cá niên kể: Trước đây, mỗi lần ra suối xách về vài ba kg cá Niên là bình thường. Nay có khi lặn cả buổi chỉ bắ.n được vài ba con. Giọng trầm xuống, anh Trường nói: Từ xa xưa, người dân Tà Lang – Giàn Bí chỉ lặn bắ.n cá niên trưởng thành để làm thức ăn, đãi khách quý và không buôn bán. Thế nhưng, thời gian gần đây, người miền xuôi lên đán.h bắt và mua cá niên với giá cao để mang về cho các nhà hàng, quán ăn ở phố. Tùy theo kích thước, giá cá niên được mua từ 250.000 đến gần 500.000 đồng/kg. Vì lợi nhuận, nhiều người vào sâu trong rừng, lên tận thượng nguồn để đán.h cá niên theo kiểu tận diệt như kích điện, quăng lưới mắt nhỏ.
Ông Trương Thanh Nhân, Phó chủ tịch UBND xã Hòa Bắc, thừa nhận tình trạng săn bắt tự do bằng các phương pháp tận diệt khiến cá niên cạn kiệt, có nguy cơ tuyệt chủng. Trước nguy cơ đó, cuối tháng 11-2021, UBND xã Hòa Bắc đã thành lập Tổ bảo tồn và phát triển bền vững cá niên tại thôn Giàn Bí – Tà Lang, gồm 30 thành viên, nòng cốt chính là những thợ săn cá niên điêu luyện trong vùng, am hiểu về sông suối, khe lạch có nhiều cá. Đây là hoạt động nằm trong Dự án tăng cường năng lực cộng đồng trong quản lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ đa dạng sinh học khu bảo tồn thiên nhiên Bà Nà – Núi Chúa.
Tổ sẽ được tập huấn kiến thức, kỹ năng để trở thành những tuyên truyền viên, vận động cộng đồng người Cơ Tu hiểu được giá trị của cá niên. UBND xã đã chọn 6 địa điểm khe suối làm khu vực bảo tồn, gắn biển cảnh báo, tuyệt đối không cho săn bắt để cá niên có nơi trú ẩn và sinh sản.
Tổ cùng với chính quyền địa phương tham gia các hoạt động kiểm tra, phát hiện các hành vi đán.h bắt cá niên bằng xung điện, thuố.c nổ, lưới mắt nhỏ. Ngày ra mắt, chính quyền và Quỹ Môi trường toàn cầu Việt Nam (GEF) đã phát áo đồng phục, kính lặn, sún.g bắ.n cá thủ công cho các thành viên của tổ.
TS Chu Mạnh Trinh, chuyên gia GEF, cho biết, dự án sẽ góp phần nâng cao nhận thức của người dân trong việc bảo tồn và đán.h bắt, để loài cá niên tiếp tục phát triển, bơi ngược những dòng nước chảy xiết khắp núi rừng Trường Sơn.
Nhiều nơi miền Trung ngập sâu
Mưa lớn ở Trung Bộ khiến nhiều nơi ở khu vưc này ngập sâu, nước tràn qua Quốc lộ 1A, chia cắt một số khu dân cư.
Miền Trung đang chịu tác động của cả ba hình thái gây mưa, gồm không khí lạnh, dải hội tụ nhiệt đới và địa hình đón gió của dãy Trường Sơn. Lượng mưa từ đêm qua đến sáng nay (17/10) rất to, như Kỳ Lạc (Hà Tĩnh) 219 mm, Trường Sơn (Quảng Bình) 208 mm, Lộc Trì (Thừa Thiên Huế) 466 mm, Trà Giáp (Quảng Nam) 305 mm...
Tại Quảng Nam , mưa lớn kết hợp lũ thượng nguồn đổ về khiến nhiều tuyến đường nằm ven sông Hoài (TP Hội An) như phố Bạch Đằng, Nguyễn Phúc Chu, Hoàng Văn Thụ bị ngập 20 cm đến 50 cm. Nhiều nhà dân, cửa hàng buôn bán dọc các tuyến phố nước mấp mé bậc thềm.
Ông Trần Văn Bình, phường Minh An (TP Hội An) đội mưa đưa nghe thuyền đi tránh lũ. "Đây là đợt lũ thứ hai trong năm, gây ngập nhiều tuyến phố", ông Bình nói.
Huyện miền núi Phước Sơn, nước từ trên núi đổ về khiến sông, suối dâng cao. Tuyến đường ĐH1 qua xã Phước Thành nhiều đoạn nước chảy xiết gây ngập 40 cm. "Chính quyền xã căng dây, rào chắn ngăn phương tiện qua lại", ông Hồ Văn Phức, chủ tịch xã Phước Thành, nói.
Cũng tại xã Phước Thành, mưa lớn khiến hàng trăm m3 đất đá sạt xuống trường Trường tiểu học và THCS Phước Thành, nguy cơ tràn vào phòng học. Trường có 422 học sinh, mấy ngày qua các em được đã nghỉ học ở nhà.
Thủy điện Đak Mi 4, xã Phước Xuân, huyện Phước Sơn, lúc 10h ngày 10/7 ghi nhận lượng nước về lòng hồ 5.158 m3/s; nhà máy vận hành xả qua tràn 2.373 m3/s, chạy máy 109 m3/s.
Ngoài thủy điện nay, ba thủy điện Sông Bung 4, A Vương và Sông Tranh 2 trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn vận hành điều xả nước qua tràn về hạ du hơn 2.000 m3/s.
Dự báo trong 24 - 48 giờ tới tại Quảng Nam, tổng lượng mưa phổ biến 100 - 250 mm, có nơi trên 300 mm. Lũ trên sông Vu Gia lên đạt đỉnh ở trên báo động II, sau đó xuống chậm. Trong 6-12 giờ tới lũ trên sông Thu Bồn có khả năng lên ở mức trên báo động I.
Thừa Thiên Huế mưa lớn trên diện rộng. Nước lũ từ vườn Quốc gia Bạch Mã đổ về gây ngập khoảng 300 m quốc lộ 1A (đoạn qua xã Lộc Trì, huyện Phú Lộc). Nhiều xe máy, ôtô qua đoạn đường này bị chế.t máy do nước ngập sâu khoảng 30 cm.
Thuyền Rồng tham quan sông Hương được người dân đưa vào dọc công viên Thương Bạc, Phú Xuân và gia cố vào các cây cổ thụ.
Mưa lớn kết hợp nước từ thượng nguồn đổ về khiến mực nước các sông trên địa bàn Thừa Thiên Huế đang lên nhanh, nhiều khu dân cư đã bị nước lũ bủa vây.
Nhà của một người dân trên gò đất nổi giữa sông Như Ý thấp trũng bị nước lũ vây xung quanh.
Trong 24h qua, tại Thừa Thiên Huế đã có mưa rất to trên diện rộng, phổ biến 100-200 mm.
Tại Hà Tĩnh rạng sáng 16 đến trưa 17/10 mưa lớn khiến nhiều xã ở huyện Cẩm Xuyên, Kỳ Anh ngập lụt, chia cắt cục bộ; người dân phải dùng thuyền đi lại. Lúc 12h ngày 17/10, nước lũ bao quanh khu vực Trung tâm văn hóa thôn Đồng Bàu, xã Cẩm Thành, huyện Cẩm Xuyên.
Tại xã Cẩm Vịnh, huyện Cẩm Xuyên, nhiều đường liên thôn ngập sâu gần 1 m, một số nhà dân bị nước tràn vào thềm nhà.
Bà Hoàng Thị Khai, 64 tuổ.i, trú xã Cẩm Vịnh, huyện Cẩm Xuyên, cho biết sống một mình nên rất lo lắng khi hai ngày qua mưa nặng hạt kéo dài. "Tối hôm qua tôi đã sang nhà hàng xóm nhờ họ chuyển hàng chục bì lúa cùng một số đồ dùng quan trọng như quạt điện, tivi... lên gác để đề phòng nước tràn vào", bà Khai nói.
Trường THPT Hà Huy Tập, ở xã Cẩm Sơn, huyện Cẩm Xuyên, mưa lớn khiến nước từ đồng ruộng tràn vào sân ở mức khoảng 40 cm. Sáng 17/10, Ban giám hiệu đã huy động nhiều giáo viên đến vận chuyển thiết bị cùng một số dụng cụ dạy và học đưa lên chỗ cao để tránh hư hỏng.
Đài Khí tượng Thủy văn Hà Tĩnh dự báo, tổng lượng mưa trong ngày 17-18/10 khu vực phía Bắc của tỉnh phổ biến 100-200 mm, phía Nam từ 150-250 mm. Riêng huyện Kỳ Anh khả năng trên 250 mm. Nhà chức trách cảnh báo nguy cơ rất cao xảy ra lũ, lũ quét, sạt lở đất ở vùng núi và ngập úng ở các vùng trũng thấp, ven sông và khu vực đô thị.
Nước lũ đổ về sông suối ở huyện Phước Sơn sáng 17/10. Video: Đắc Thành
Ăn rừng, ngủ rừng săn loài cá tiến vua có cái môi rất dày và trắng, chuyên sống ở vùng nước sâu, ăn rêu đá Loài cá được đồng bào Mông ở Sơn La ví như trời đất ban tặng thực chất là cá Pa khính hay còn gọi là cá sỉnh. Đây là loài cá tiến vua cho thịt thơm ngon nức tiếng, dai chắc. Bởi vậy, để săn được loài cá này về đãi khách quý trong dịp tết, cánh đàn ông người Mông ở nơi...