Hồ sơ hạt nhân Iran: Hé mở những triển vọng

Phương Tây và Iran đều đang có những động thái hòa giải hiếm có, báo hiệu triển vọng mới – tuy còn mong manh – trong việc giải quyết hồ sơ hạt nhân Iran.

Sự vắng mặt của Tổng thống Iran Hassan Rouhani trong lễ đón tiếp các nguyên thủ thế giới tại Đại hội đồng Liên hợp quốc (ĐHĐ LHQ) ngày 24/9 được xem như hành động chủ ý của nhà lãnh đạo Iran nhằm tránh bắt tay người đồng cấp Mỹ Barack Obama.

Các nguồn tin Iran sau đó cho biết, sở dĩ ông Rouhani chưa thể tiến hành cuộc gặp là vì tình hình trong nước quá nhạy cảm, chưa cho phép tân Tổng thống mạo hiểm bắt tay “kẻ thù”. Ngoài ra, ông Rouhani còn có một lý do rất hợp lý nữa là ông không thể uống rượu theo quy định cấm kỵ trong đạo Hồi, trong khi đây lại là nghi thức ngoại giao thể thiếu trong lễ tiếp đón các nguyên thủ thế giới.

Lý giải của Iran là vậy, nhưng giới bình luận thân Mỹ lại nhìn nhận sự việc dưới góc độ khác.

Họ cho rằng Rouhani không đến là vì ông buộc phải thể hiện cho phái bảo thủ trong nước thấy rằng ông có thể mềm dẻo nhưng sẽ “không quá nhân nhượng với kẻ thù”. Bởi dù là người theo đường lối ngoại giao ôn hòa và khá được lòng phương Tây vì đã từng theo học tại Anh quốc, nhưng ông Rouhani trước hết vẫn là nguyên thủ của Iran, là tín đồ Hồi giáo nên vẫn phải giành ưu tiên cao nhất cho việc đề cao các giá trị của đạo Hồi, của Iran và bản thân nếu muốn thực sự nhận được sự tôn trọng của phương Tây với tư cách là một bên bình đẳng trong các cuộc thương lượng sắp tới về quan hệ song phương cũng như hồ sơ hạt nhân.

Điều này cũng đã được thể hiện rất rõ trong bài phát biểu của ông Rouhani nhân kỷ niệm 33 năm ngày nổ ra cuộc chiến tranh Iran – Iraq (1980 – 1988).

“Các cường quốc cần phải chấp nhận và tôn trọng việc thực thi quyền làm giàu urani của Iran. Việc Iran được hưởng các quyền hạt nhân là con đường duy nhất dẫn đến khuôn khổ đàm phán để giải quyết bất đồng giữa các bên”, ông Rouhani nói rất mềm dẻo nhưng cũng không kém phần đanh thép trong việc yêu cầu Mỹ và phương Tây công nhận quyền phát triển hạt nhân vì hòa bình của Iran, một nguyên tắc cơ bản mà Tehran không bao giờ từ bỏ.

Có lẽ do hiểu được cái khó của người đồng cấp Iran, cộng thêm việc Washington đang khao khát có được một chiến thắng ngoại giao sau khi hụt hơi trước Nga trong hồ sơ xung đột Syria, nên Tổng thống Obama đã giao cho Ngoại trưởng John Kerry toàn quyền theo đuổi “các cuộc thương lượng trực tiếp” với Tehran, cách thức có thể đẩy nhanh hơn tiến trình làm ấm lại mối quan hệ song phương sau hàng thập kỷ chìm trong băng giá, căng thẳng. Để rộng đường cho ông Kerry hoạt động, nhà lãnh đạo Mỹ cũng đã công khai công nhận quyền phát triển hạt nhân của Iran, một quyết định đột phá “xưa nay hiếm” trong chính sách đối ngoại của Mỹ với “kẻ thù” lớn nhất ở Trung Đông.

“Iran có quyền phát triển hạt nhân miễn là phải chứng minh được bản chất hòa bình của chương trình này”, ông Obama nói sau khi đã nhận được rất nhiều những tín hiệu hòa giải tích cực từ ông Rouhani kể từ khi người đồng cấp Iran lên nhậm chức hồi tháng 8 vừa qua.

Sự hồi đáp của Washington sau những cái chìa tay tích cực của Tehran đã giúp nhanh chóng khơi thông tiến trình đàm phán song phương, cả công khai và bí mật.

Về bí mật, đó là các cuộc điện đàm giữa Ngoại trưởng Kerry với nhà lãnh đạo tối cao Iran, Đại giáo chủ Ali Khamenei, và ông Rouhani thông qua sự trung gian của Quốc vương Oman. Trong các cuộc điện đàm này, hai bên đã đạt được 4 điểm thỏa thuận quan trọng, gồm:

Thứ nhất, khả năng hạt nhân của Iran sẽ được duy trì trong tình trạng hiện nay . Với điểm thỏa thuận đột phá này, Tehran đã giữ được sự tôn trọng của Mỹ, cũng như phương Tây, đối với quyền làm giàu urani hợp pháp mà nước này vẫn tuyên bố lâu nay. Không chỉ thế, Nhà nước Do Thái còn được quyền giữ lại trong nước toàn bộ kho urani, gồm cả số urani đã được làm giàu lên tới 20%, sát với cấp độ sản xuất vũ khí hạt nhân.

Thứ hai, Tehran đồng ý tuân thủ giới hạn trần về số lượng máy ly tâm lắp đặt ở cơ sở hạt nhân Natanz. Mặc dù Iran và Mỹ hiện vẫn chưa quyết định được con số chính xác về giới hạn trần, nhưng chỉ riêng việc hai bên đạt được thỏa thuận trên nguyên tắc về vấn đề này cũng đủ cho thấy có thể hy vọng vào những bước tiến tích cực trong thời gian tới dựa trên nền tảng lòng tin ban đầu.

Thứ ba, Iran sẽ ký Nghị định thư phụ về Hiệp ước không phổ biến hạt nhân (NPT), cho phép các thanh sát viên Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) thực hiện các chuyến thăm không báo trước tới những điểm tình nghi bên ngoài các địa điểm hạt nhân công khai. Nghị định thư phụ này cũng sẽ cho phép IAEA lắp đặt camera tại các phòng đặt máy ly tâm đang hoạt động, chứ không chỉ những nơi đặt urani được làm giàu. Tuy nhiên, hiện chưa rõ Tehran có đặt điều kiện buộc Israel, một đồng minh thân cận của Mỹ trong khu vực, phải ký điều khoản tương tự và cho phép thanh sát các địa điểm hạt nhân bị tình nghi của nước này hay không.

Thứ tư, Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) sẽ dỡ bỏ dần tất cả các biện pháp trừng phạt đối với Iran.

Về công khai, Ngoại trưởng Iran Zarif đã có cuộc gặp đầu tiên với ngoại trưởng nhóm P5 1 (gồm 5 nước ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an LHQ và Đức) bên lề khóa học Đại hội đồng LHQ lần thứ 68 ở New York trong ngày 26/9 và cuộc gặp kín với Ngoại trưởng Mỹ Kerry ngay sau đó. Mặc dù các cuộc gặp không đi đến thỏa thuận kỹ thuật cụ thể nào ngoài việc nhất trí sẽ tiến hành cuộc họp tiếp theo vào ngày 15-16/10 tới, nhưng đây vẫn được coi là bước tiến lớn vì quan điểm khác biệt của hai bên không thể được dung hòa ngay trong “một sớm, một chiều”.

Trong cuộc điện đàm giữa Tổng thống Obama và người đồng cấp Rouhani hôm 28/9, cuộc đối thoại cấp cao đầu tiên giữa hai nước từ hơn 30 năm qua, nhà lãnh đạo Mỹ bày tỏ tin tưởng rằng hai phía có thể tiến tới một “giải pháp toàn diện” từ “cơ hội đặc biệt” hiện nay, một cơ hội được khởi nguồn từ chính sách ngoại giao ôn hòa của tân Tổng thống Rouhani và sự hưởng ứng của chính quyền Obama nhằm “giải quyết vấn đề hạt nhân trong một tương lai không xa”, nói như lời của nhà lãnh đạo Iran tại một cuộc họp của ĐHĐ LHQ khóa 68 sẽ kết thúc trong ngày 1/10.

Đức Vũ

Theo Dantri