Hết hạn cấm vận vũ khí với Iran: Người thở phào, kẻ âu lo

Lệnh cấm vận mua bán vũ khí của Liên Hợp quốc (LHQ) kéo dài 5 năm qua nhằm vào Iran được gỡ bỏ vào đầu ngày 18-10, phù hợp với thỏa thuận hạt nhân lịch sử năm 2015.

Theo các điều khoản của thỏa thuận hạt nhân Iran ký kết với các cường quốc thế giới năm 2015, ngày 18-10 năm nay được chọn là hạn chót đối với một số nghị quyết trước đó của LHQ.

Mỹ, Israel phản ứng

Lệnh dỡ bỏ này chắc chắn đã mang lại những dòng “cảm xúc” hỗn độn cho nhiều nước bởi nhiều năm nay, Iran luôn là một vấn đề nhức nhối trong quan hệ quốc tế. Về phía Mỹ, ngày 18-10 cảnh báo, mọi hành động bán vũ khí cho Iran sẽ vi phạm các nghị quyết của LHQ và phải hứng chịu các biện pháp trừng phạt.

Ngoại trưởng Pompeo khẳng định: “Mỹ sẵn sàng sử dụng thẩm quyền trong nước để trừng phạt bất kỳ cá nhân hay thực thể nào đóng góp về vật chất nhằm cung cấp, bán hoặc vận chuyển vũ khí thông thường tới hoặc từ Iran. Tất cả các nước tìm kiếm hòa bình và ổn định tại Trung Đông cũng như ủng hộ cuộc chiến chống khủng bố cần tránh mọi động thái buôn bán vũ khí với Iran”.

Theo Ngoại trưởng Mỹ, trong vòng 10 năm qua, các nước đã tránh bán vũ khí cho Iran tuân theo nhiều biện pháp khác nhau của LHQ. Bất kỳ nước nào giờ đây thách thức lệnh cấm này rõ ràng sẽ chọn cách châm ngòi cho xung đột và căng thẳng, hơn là thúc đẩy hòa bình và an ninh.

Đồng điệu với quan điểm của Mỹ, Bộ trưởng Quốc phòng Israel, ông Benny Gantz ngày 18-10 cho hay sẽ thực hiện “mọi biện pháp cần thiết” để ngăn chặn Iran mua các loại vũ khí mới. Trong một thông báo, ông Gantz cho hay “lệnh cấm vận vũ khí với Iran hết hiệu lực ngày hôm nay, chúng ta phải mạnh mẽ hơn và quyết tâm hơn bao giờ hết. Iran không phải là vấn đề của Israel mà đầu tiên và trước hết là vấn đề khu vực và toàn cầu”.

Trái lại với “tâm trạng” tức giận của Mỹ và Israel, mượn đà, Trung Quốc đang hối thúc Nga bán hệ thống tên lửa phòng không S-400 (SAM) cho Iran. Theo Eurasian Times, việc Iran tăng cường khả năng quốc phòng là rất quan trọng đối với Bắc Kinh trong bối cảnh quan hệ hai nước đang bước sang một giai đoạn mới khi họ dự kiến sẽ ký thỏa thuận hợp tác toàn diện trong 25 năm. Với việc sở hữu hệ thống S-400 và hệ thống radar của Trung Quốc, Iran sẽ có vị thế tốt hơn nhiều để chống lại bất kỳ cuộc tấn công phối hợp nào từ Israel và Mỹ.

Nhân những diễn biến này, Bắc Kinh muốn lấn sâu hơn vào vấn đề Trung Đông bởi sự trỗi dậy của Trung Quốc ở Trung Đông ngày càng mạnh mẽ. Trung Đông cũng trở nên quan trọng hơn đối với Bắc Kinh trong những năm gần đây, không chỉ vì nhu cầu năng lượng của Trung Quốc mà còn vì tầm quan trọng của khu vực này trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI).

Chuyên gia Didier Chaudet trên trang Asialyst nhận định, Bắc Kinh vẫn chưa đủ khả năng quân sự để nuôi dưỡng ảnh hưởng ở Trung Đông nhưng Trung Quốc lại có một sức mạnh kinh tế đáng kể. Tại Trung Đông, quan hệ đối tác chiến lược toàn diện được dành cho các quốc gia quan trọng nhất đối với các mục tiêu của Trung Quốc, trong đó phải kể đến Iran.

Lệnh cấm vận vũ khí của Liên hợp Quốc với Iran được gỡ bỏ.

Liệu Iran có thể tạo ra bước ngoặt?

Sau khi nhận được “tin vui” từ LHQ, dù Iran khẳng định chưa có kế hoạch chi tiêu mạnh tay cho vũ khí song trên lý thuyết, nước Cộng hòa Hồi giáo này có thể mua các loại vũ khí mới để tân trang và nâng cấp lực lượng và thậm chí là xuất khẩu phụ tùng sản xuất nội địa.

Tuy nhiên, trên thực tế, nền kinh tế Iran vẫn đang chịu ảnh hưởng từ các đòn trừng phạt quy mô của Mỹ và nhiều quốc gia có thể sẽ tránh xúc tiến các hợp đồng vũ khí với Tehran do lo ngại bị Mỹ tung các đòn trả đũa tài chính.

Iran hoan nghênh việc chấm dứt lệnh cấm vận là “thời khắc quan trọng của cộng đồng quốc tế… trong việc chống lại những toan tính của Mỹ”. Lệnh cấm vận hết hạn vào ngày 18-10 thực tế là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến quyết định mà Mỹ đưa ra hồi tháng trước là khôi phục các đòn trừng phạt với Iran. Mỹ khi đó không thể thuyết phục Hội đồng Bảo an LHQ gia hạn lệnh cấm vận.

Tuy nhiên, theo ý kiến một số chuyên gia và nhà phân tích, nhiều khả năng Nga, dù phản đối chiến dịch “gây áp lực tối đa” mà Mỹ nhằm vào Iran, cũng sẽ chần chừ bán vũ khí cho Iran. Oliver Meier, nhà nghiên cứu cấp cao làm việc tại văn phòng Berlin của Viện Chính sách an ninh và Nghiên cứu hòa bình, nói: “Trớ trêu là việc lệnh cấm vận vũ khí hết hạn sẽ không có nhiều tác động đến các giao dịch vũ khí truyền thống… Hầu hết các nhà cung cấp vũ khí cho Iran vẫn sẽ tiếp tục các chính sách xuất khẩu vũ khí hạn chế của mình”.

Ngoại trưởng Mỹ lên tiếng gay gắt sau khi lệnh dỡ bỏ cấm vận được tuyên bố.

Henry Rome, nhà phân tích chuyên về các vấn đề Iran tại Tổ chức Á-Âu, tổ chức nghiên cứu đặt trụ sở ở Washington cho rằng Nga có thể sẽ xúc tiến đàm phán về các thương vụ bán vũ khí cho Iran song mọi chuyện sẽ không diễn ra trong ngắn hạn.

Ông nói: “Nga có thể sẽ tiến hành các cuộc đàm phán về vũ khí với Iran trong trung hạn để cân nhắc kỹ các hợp đồng và cũng là để đánh tiếng với Mỹ rằng mọi tính toán đều được căn cứ sau khi lệnh cấm vận đã hết hạn… Mọi chuyện nhiều khả năng sẽ được giữ ở trạng thái chờ cho đến khi kết quả bầu cử Mỹ ngã ngũ. Họ cũng sẽ phải tính đến những lợi ích địa chính trị của các nước Vùng Vịnh khác, những quốc gia chắc chắn sẽ không hài lòng với nguồn vũ khí ồ ạt dồn vào cho Tehran. Và, tất nhiên Iran cũng khó có thể đảm bảo nguồn tài chính cho việc mua sắm này, một rủi ro cần lưu ý đối với các nhà buôn”.

Trên thực tế, Iran từ lâu vẫn tụt hậu hơn so với các nước Vùng Vịnh được Mỹ chống lưng như Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), các nước đã mua hàng tỷ USD các loại vũ khí tân tiến của Mỹ.

Để đáp trả, Tehran chuyển hướng sang việc tự phát triển các loại tên lửa đạn đạo. Lệnh cấm vận của LHQ về cơ bản cũng không thể ngăn Iran chuyển vũ khí, từ các loại đạn dược cho tới tên lửa đạn đạo tới quân nổi dậy Houthi ở Yemen. Tehran phủ nhận việc vũ trang lực lượng Houthi song các chính phủ phương Tây và nhiều chuyên gia về vũ khí đã nhiều lần nhấn mạnh mối liên hệ này.

Theo nhà nghiên cứu Oliver Meier, sau thất bại của Mỹ tại Hội đồng Bảo an, cộng đồng quốc tế cần làm việc cùng nhau để khôi phục sự thống nhất của cơ quan này và thúc đẩy một sự đồng thuận với về hoạt động xuất khẩu vũ khí cho Iran cũng như các nước Trung Đông khác. Ông Meier nhấn mạnh: “Điều quan trọng cần làm là ngăn chặn nguy cơ leo thang những xung đột về cách diễn giải tình hình từ góc độ pháp lý sau ngày 18-10… Mâu thuẫn sẽ nảy sinh, chẳng hạn như Mỹ cấm việc vận chuyển vũ khí mà họ xem là trái phép nhưng các quốc gia khác thì không”.