Giới khoa học khó hiểu, cảnh giác với ‘bí ẩn’ châu Phi tránh được thảm họa COVID-19

Có một điều gì đó “bí ẩn” đang xảy ra ở châu Phi khiến các nhà khoa học bối rối. Châu Phi không có vaccine và các nguồn lực để chống lại COVID-19 như ở Châu Âu và Mỹ, nhưng họ có vẻ đang làm tốt hơn.

Người dân trong khu chợ đông đúc ở ngoại ô thủ đô Harare, Zimbabwe ngày 15/11/2021. Ảnh: AP

Trong khu chợ sầm uất ở một thị trấn nghèo vùng ngoại ô Harare, anh Nyasha Ndou để khẩu trang trong túi, hoà cùng đám đông hàng trăm người khác, hầu hết không đeo khẩu trang, chen lấn mua bán trái cây và rau củ bày trên đất. Cũng như phần lớn nơi khác của Zimbabwe, ở đây virus SARS-CoV-2 đã nhanh chóng bị đẩy lùi về quá khứ, khi các cuộc mít tinh chính trị, những buổi biểu diễn và tụ họp đã quay trở lại.

“COVID-19 đã biến mất, lần cuối cùng bạn nghe tin có ai chết vì COVID-19 là khi nào?”, Ndou nói, và cho biết: “Khẩu trang là để bảo vệ túi tiền của tôi. Cảnh sát đòi hối lộ nên tôi sẽ mất tiền nếu không đeo.”

Đầu tuần này, Zimbabwe chỉ ghi nhận 33 ca mắc COVID-19 mới và không có trường hợp tử vong nào, theo đúng xu hướng lắng dịu của dịch bệnh trên khắp châu lục. Dữ liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng cho thấy các ca nhiễm COVID-19 ở châu Phi đã giảm kể từ tháng 7 năm nay.

Khi COVID-19 lần đầu tiên xuất hiện vào năm ngoái, các quan chức y tế lo ngại đại dịch sẽ quét qua châu Phi, giết chết hàng triệu người. Mặc dù vẫn chưa rõ con số nạn nhân cuối cùng của COVID-19 ở lục địa đen sẽ là bao nhiêu, nhưng kịch bản thảm khốc đó vẫn chưa thành hiện thực ở Zimbabwe hay phần lớn châu lục.

Các nhà khoa học nhấn mạnh rằng việc thu thập dữ liệu COVID-19 chính xác, đặc biệt là ở các quốc gia châu Phi với hệ thống giám sát y tế chắp vá, là vô cùng khó khăn và cảnh báo rằng xu hướng COVID-19 đang thoái lui có thể dễ dàng bị đảo ngược.

Nhưng có một điều gì đó “bí ẩn” đang xảy ra ở châu Phi đang khiến các nhà khoa học bối rối – bà Wafaa El-Sadr, phụ trách y tế toàn cầu tại Đại học Columbia (Mỹ), cho biết. Bà nói: “Châu Phi không có vaccine và các nguồn lực để chống lại COVID-19 như ở Châu Âu và Mỹ, nhưng bằng cách nào đó, họ có vẻ đang làm tốt hơn”.

Hai mẹ con đội hàng đi bán ở khu chợ ngoại ô Harare, ngày 15/11/2021. Ảnh: AP

Cho đến nay mới chỉ không đầy 6% người dân ở châu Phi được tiêm chủng. Nhưng trong nhiều tháng, WHO đã mô tả Châu Phi là “một trong những khu vực ít bị ảnh hưởng nhất trên thế giới” trong các báo cáo hàng tuần về đại dịch.

Một số nhà nghiên cứu cho biết dân số trẻ của lục địa này – độ tuổi trung bình là 20 so với khoảng 43 ở Tây Âu – cùng với tỷ lệ đô thị hóa thấp hơn và xu hướng dành nhiều thời gian ở ngoài trời hơn của cư dân, có thể đã giúp tránh được những tác động chết chóc hơn của virus, ít nhất là cho đến nay.

Một số nghiên cứu đang xem xét liệu có thể có những giải thích khác, bao gồm cả lý do di truyền hoặc quá khứ đã nhiễm các bệnh ký sinh trùng của cư dân châu Phi hay không.

Hôm 19/11, các nhà nghiên cứu làm việc tại Uganda cho biết họ nhận thấy những bệnh nhân COVID-19 có tỷ lệ phơi nhiễm với bệnh sốt rét cao ít có nguy cơ mắc bệnh nặng hoặc nguy cơ tử vong hơn so với những người có ít tiền sử mắc sốt rét.

Ông Jane Achan, cố vấn nghiên cứu cấp cao tại Malaria Consortium và là đồng tác giả của nghiên cứu, nói: “Chúng tôi thực sự khá ngạc nhiên khi thấy điều ngược lại – rằng bệnh sốt rét có thể có tác dụng bảo vệ.”

Achan cho biết điều này có thể gợi ý rằng việc nhiễm bệnh sốt rét trong quá khứ có thể “làm giảm” xu hướng hệ miễn dịch của mọi người hoạt động quá mức (tạo thành cơn bão cytokin) khi họ bị nhiễm COVID-19. Nghiên cứu này đã được trình bày vào ngày 19/11 tại một cuộc họp của Hiệp hội Y học Nhiệt đới và Vệ sinh Mỹ.

Hai người đàn ông gạt khẩu trang xuống cằm, đang nghỉ dưới gốc cây trong thị trấn nghèo ở ngoại ô Harare ngày 16/11/2021. Ảnh: AP

Ông Christian Happi, Giám đốc Trung tâm Gien Các bệnh truyền nhiễm châu Phi tại Đại học Redeemer ở Nigeria, cho biết các nhà chức trách đã quen với việc kiềm chế bùng phát dịch bệnh trong điều kiện không có vaccine và ghi nhận mạng lưới hoạt động rộng lớn của các nhân viên y tế cộng đồng. “Vấn đề không phải lúc nào cũng nằm ở việc bạn có bao nhiêu tiền hay mức độ tinh vi của các bệnh viện”, ông Happi nói.

Trong khi đó, ông Devi Sridhar, phụ trách y tế công cộng toàn cầu tại Đại học Edinburgh, cho biết các nhà lãnh đạo châu Phi không nhận được sự tín nhiệm xứng đáng khi họ đã hành động nhanh chóng trước dịch bệnh. Ông Sridhar lấy ví dụ quyết định đóng cửa biên giới của Mali từ trước khi COVID-19 đến nước này.

Sridhar nói: “Tôi nghĩ rằng có một cách tiếp cận văn hóa khác ở châu Phi, nơi các quốc gia tiếp cận COVID với tinh thần khiêm tốn vì họ đã trải qua những dịch bệnh như Ebola, bại liệt và sốt rét”.

Dữ liệu của WHO cho thấy số ca tử vong do COVID-19 ở châu Phi chỉ chiếm 3% tổng số ca tử vong toàn cầu. Trong khi đó, tỷ lệ tử vong ở châu Mỹ và châu Âu lần lượt là 46% và 29%. Tại Nigeria, quốc gia đông dân nhất châu Phi, cho đến nay, chính phủ ghi nhận gần 3.000 ca tử vong trong số 200 triệu dân. Trong khi đó, nước Mỹ ghi nhận số ca tử vong tương tự chỉ sau 2-3 ngày.

Số ca tử vong thấp khiến những người Nigeria như Opemipo Are, 23 tuổi sống ở Abuja, cảm thấy nhẹ nhõm. “Họ nói rằng sẽ có đầy xác chết trên đường phố và nhiều chuyện khác, nhưng chẳng có gì như vậy xảy ra cả”, Are nói.

Hôm 19/11, các nhà chức trách Nigeria đã bắt đầu một chiến dịch mở rộng mạnh mẽ hoạt động tiêm chủng COVID-19 ở quốc gia Tây Phi này. Các quan chức đang nhắm mục tiêu tiêm chủng cho một nửa dân số trước tháng 2/2022, một mục tiêu mà họ nghĩ sẽ giúp Nigeria đạt được khả năng miễn dịch cộng đồng.

Người phụ nữ chơi với con tại một điểm lấy nước máy ở ngoại ô Harare, Zimbabwe ngày 14/11/2021. Ảnh: AP

Oyewale Tomori, một nhà virus học người Nigeria, người tham gia một số nhóm tư vấn của WHO, cho rằng châu Phi thậm chí có thể không cần nhiều vaccine như phương Tây. Theo ông, đó là một ý tưởng gây tranh cãi đang được thảo luận nghiêm túc giữa các nhà khoa học châu Phi – và gợi nhớ đến đề xuất mà các quan chức Anh đưa ra vào tháng 3 năm ngoái về việc để COVID-19 tự do lây nhiễm trong cộng đồng nhằm tăng cường khả năng miễn dịch.

Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là châu Phi không cần vaccine.

Salim Abdool Karim, nhà dịch tễ học tại Đại học KwaZulu-Natal của Nam Phi, người từng tư vấn cho chính phủ Nam Phi về COVID-19 cho biết: “Chúng ta cần phải tiêm phòng cho tất cả để chuẩn bị cho đợt tiếp theo. Nhìn vào những gì đang xảy ra ở Châu Âu, khả năng có thêm nhiều ca nhiễm tràn sang đây là rất cao.”

Các bác sĩ cũng rất biết ơn về thời gian “nhàn rỗi” của họ trong dịch bệnh COVID-19, nhưng họ vẫn sợ rằng điều đó đó chỉ là tạm thời. “Mọi người nên hết sức cảnh giác,” Tiến sĩ Johannes Marisa, Chủ tịch Hiệp hội Y tế và Nha khoa Zimbabwe cảnh báo. Ông lo ngại một làn sóng dịch mới sẽ tấn công Zimbabwe vào tháng tới. “Sự tự mãn là thứ sẽ tiêu diệt chúng ta bởi vì ta có thể bị tấn công mà không hề hay biết.”