Đừng để làng cổ chỉ còn là những cái tên

Câu chuyện giữ gìn những giá trị làng cổ – trầm tích của văn hóa nông thôn được tích tụ suốt nhiều thế hệ vẫn là nỗi niềm của những người làm công tác bảo tồn và chính người dân đang sống tại những ngôi làng ấy. Phải làm sao khi làng “hóa” phố, đảm bảo quyền lợi của người dân như thế nào… đó vẫn là những câu hỏi chưa có lời giải.

Bảo tồn làng cũng là bảo vệ những giá trị phi vật thể

“Xộc xệch” kiến trúc làng

KTS Lê Thành Vinh – Viện trưởng Viện Bảo tồn Di tích vừa đưa ra những hình ảnh so sánh làng cổ Cự Đà (Thanh Oai, Hà Nội) từ năm 2004 đến năm 2013 với những thay đổi khiến ai xem qua cũng sững sờ. Từ một ngôi làng có bề dày lịch sử với những nếp nhà cổ có niên đại hàng trăm năm, thì nay làng Cự Đà chỉ còn thấy một khung cảnh “tan hoang”. Những ngôi nhà cao tầng bê tông sừng sững mọc lên với biển hiệu quảng cáo chắp vá lộn xộn, từ đầu đến cuối làng như một công trường với những xe chở bột làm miến, chở vật liệu xây dựng… ngày đêm ra vào rầm rập. Con sông Nhuệ bị lấp dần để xây nhà xưởng, nhiều dấu vết văn hóa xưa kia đã biến mất. Ngay cả tấm biển đề tên làng cũng bị biến dạng đến thảm thương. KTS Lê Thành Vinh không khỏi chua xót: “May còn có cổng vào chứ không chúng tôi khó lòng nhận ra những địa danh ấy nữa”.

Cùng chịu chung số phận với làng Cự Đà, những ngôi làng ven đô cũng không tránh khỏi những biến động mạnh mẽ trước cơn lốc đô thị hóa. PGS. TS Đinh Khắc Thuân – Viện Nghiên cứu Hán Nôm chỉ ra nghịch lý ở làng Kẻ Mơ (gồm ba làng Hoàng Mai, Tương Mai, Mai ộng ngày nay), quá trình đô thị hóa nhanh chóng, tự phát dẫn đến thực trạng phố không ra phố, làng không ra làng. Đường làng được đặt tên phố nhưng vẫn là đường làng cũ, ngoằn ngoèo, chật chội, lộn xộn. Dân cư sống theo lối thôn xóm, nhưng nhà cửa lại được xây theo phố xá, sinh hoạt theo tổ dân phố. Trong khi đó, làng Đông Ngạc (Từ Liêm) cũng đang lúng túng trước việc giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống. Ngôi đình làng quy mô vốn là nơi diễn ra các hoạt động tín ngưỡng thường ngày của người dân thì nay chỉ phục vụ cho các dịp lễ hội, rằm hay mồng một hàng tháng. Trong khi đó, làng lại cho xây thêm một nhà văn hóa và nay lại bỏ không. Theo ông Đinh Khắc Thuân, việc xây dựng nhà văn hóa nhưng không theo quy cách này chẳng khác nào đang làm “xộc xệch” thêm kiến trúc cổ truyền làng xã.

Làng Cự Đà thành công trường xây dựng

Không bảo tồn theo kiểu “đóng băng”

Bài học của làng cổ Đường Lâm trong năm vừa qua là một minh chứng điển hình cho việc chúng ta chưa có sự nhận diện và tiếp cận đúng hướng trong việc bảo tồn làng cổ trước sự phát triển tất yếu của cuộc sống đương đại. Từ những vấn đề của Đường Lâm, PGS. TS Hoàng Đạo Kính, thành viên Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia thẳng thắn nhận xét: “Dường như chúng ta chỉ đang bảo tồn nhà cổ”. Trong khi đó, bảo tồn làng cổ không những bảo tồn về mặt kiến trúc mà phải bảo vệ không gian “sống”, từ kiến trúc cho đến các loại hình thiết chế vật chất của làng như đình, đền, chùa, cây đa, bến nước… Đồng thời , những thiết chế ấy phải được đặt trong mối quan hệ với những giai tầng khác nhau trong xã hội, với việc giữ gìn những giá trị văn hóa vật thể và cả phi vật thể, trong đó có nếp sống, phong tục, lễ hội… Nếu chỉ coi trọng những giá trị vật thể, thì rất có thể xảy ra tình trạng mà theo PGS. TS Hoàng Đạo Kính viện dẫn, có đến 95% người dân ở một xã thuộc tỉnh Hải Dương đã trả lời không muốn ở nhà cũ, nhà cổ. Vì ở nhà cổ cũng kéo theo muôn vàn nỗi… khổ, vì thiếu tính năng, thiếu tiện nghi mà cuộc sống vận động không ngừng nảy sinh ra những nhu cầu thiết yếu.

Bảo tồn làng cổ là công việc không đơn giản, nếu không được điều tiết bằng một hệ thống chính sách đồng bộ, đứng trên quan điểm từ nhiều góc độ để đánh giá. Ông Trương Minh Tiến, Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL Hà Nội thừa nhận, giải quyết vấn đề này là một bài toán khó, nhất là khi việc xây dựng cơ chế chính sách phù hợp với từng làng cổ phải phù hợp với đặc điểm, tính chất, điều kiện kinh tế từng vùng, từng địa phương. Nhưng thiết nghĩ, chính sự thiếu tiếng nói chung giữa những người thực hiện luật với nhau, hay với cộng đồng chủ thể người dân đang sinh sống tại chính những ngôi làng cổ, mà Đường Lâm là ví dụ điển hình, đang tạo ra những “bức tường” trong việc dung hòa lợi ích của việc bảo tồn và phát triển. Khi đã xảy ra sự xung đột này, thì người dân cũng không còn thiết tha giữ làng, giữ những giá trị truyền thống. Và khi đó, dần dà, làng cổ cũng chỉ còn là cái tên?

Theo ANTD