Độc đáo bánh củ gừng của người Chăm tại Lễ hội Bà Thu Bồn

Tiên Sa13:48 13/02/2022

Bánh củ gừng là món ăn truyền thống của người Chăm tại Ninh Thuận và miền Tây Nam bộ. Thú vị hơn, món bánh này còn tìm thấy ở Lễ hội Bà Thu Bồn (làng Thu Bồn, xã Duy Tân, huyện Duy Xuyên, Quảng Nam).

Thành phẩm mâm bánh củ gừng.

Nhớ lại ba năm trước (2019), chúng tôi có dịp tham dự Lễ hội Bà Thu Bồn được tổ chức trong hai ngày 11-2 và 12-2 Âm lịch. Những năm sau này nghe nói do dịch Covid-19 mà lễ hội chỉ còn phần Lễ cúng Bà, chứ không còn phần hội.

Rồi trong phần Lễ cúng Bà đó, chúng tôi rất ấn tượng với món bánh củ gừng bởi nó được hội phụ nữ các thôn ở xã Duy Tân thực hiện và quảng diễn ngay tại khu vực Lăng Bà để dâng cúng “Bà mẹ xứ sở” và quảng bá, giới thiệu cho du khách trong và ngoài địa phương.

Sở dĩ bánh có tên là “củ gừng” bởi lẽ ngoại hình từng chiếc bánh giống hình củ gừng. Bánh củ gừng là một loại bánh khá lạ, tuy đã có mặt từ khá lâu trong mâm lễ vật dâng cúng vào mùa Xuân trong các dịp lễ, tết hoặc gia đình có tang ma ở vùng đền tháp Mỹ Sơn (huyện Duy Xuyên). Đặc biệt, nếu nhà có người mất, thì mâm cúng ngày đầu tiên phải có bánh củ gừng…

Chị Hồ Thị Bảy, Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Duy Tân, lúc ấy cho hay càng ngày, đời sống của cư dân khá lên, hầu hết nhà nào cũng làm bánh gừng trong dịp lễ, tết. Những năm gần đây, thị trường xuất hiện nhiều loại bánh ngon đẹp mắt nên bánh củ gừng ít được chuộng. Tuy nhiên, ở đây họ vẫn làm và dâng cúng lên Bà Thu Bồn trong ngày lễ; mâm lễ gọi là thiếu sót nếu không hiện diện mâm bánh củ gừng.

Rồi một dịp tình cờ xem báo tôi được biết bánh củ gừng là một trong những lễ vật không thể thiếu của đồng bào Chăm ở tỉnh Ninh Thuận và miền Tây Nam bộ chế biến để dâng cúng tổ tiên với mong ước cuộc sống ngày càng ấm no và hạnh phúc. Từ đó tôi mới biết thì ra loại bánh này có nguồn gốc từ người Chăm. Có lẽ từ xa xưa họ đã sinh sống trên mảnh đất này và đã dạy lại cách làm bánh củ gừng cho người Việt. Cho nên, về trẫy hội Lăng Bà Thu Bồn, du khách còn nghe lưu truyền câu ca:

Video đang HOT

Mùa Xuân ăn bánh củ gừng

Dẫu nghèo, dẫu khó xin đừng bỏ nhau

Nguyên liệu làm bánh củ gừng là hỗn hợp bột gạo nếp, đường, trứng gà và men rượu rồi đem giã nhuyễn. Bột được các mẹ, các chị khéo léo nặn thành hình giống củ gừng đem chiên giòn rồi nhúng vào nước đường sẽ cho ra những chiếc bánh bóng mịn và không bị vênh. Cuối cùng là phơi khô bánh khoảng 10-15 phút để tăng độ giòn.

Bánh củ gừng được nặn tạo hình.

Bà Nguyễn Thị Cường (70 tuổi, Trưởng thôn Phú Nhuận 3, xã Duy Tân) cho hay, trước khi làm bánh gừng, thì bột nếp (cùng một ít đường) được nhào nhuyễn với nước lã vừa đủ kết dính. Sau đó nặn và tạo hình hỗn hợp rồi gắn kết với nhau thành hình củ gừng trên bề mặt lá chuối.

Để tránh bánh bị gãy, người làm bê nguyên lá chuối nhẹ nhàng bỏ vào chảo dầu đang sôi để chiên bánh. Nhiệt độ của dầu ăn nhanh chóng bóc tách bánh gừng khỏi lá chuối, người chiên vớt lá chuối ra để khỏi bị cháy, làm đen chảo dầu. Chiên đến khi nào bánh chín vàng, gần giống màu củ gừng là vớt ra để nguội và cuối cùng là gắn từng chiếc bánh xung quanh một mâm bánh có trụ hình tháp khá đẹp mắt để dâng cúng Bà.

Sau tạo hình bánh được mang đi chiên.

Bánh sau chiên được vớt ra để nguội.

Thành phẩm bánh củ gừng.

Được biết, trong phong tục đồng bào Chăm, bánh gừng cũng là “phẩm vật” quan trọng trong các lễ hội, nhất là ngày tết Katê, cùng với bánh tét (paynung) và bánh gang tay (gakiya). Người Chăm quan niệm, bánh tét là “dương”, tượng trưng cho người chồng; bánh gang tay thuộc “âm”, tượng trưng người vợ; bánh củ gừng (gọi là Hargìnònya) hòa hợp âm dương, tượng trưng cho sự thủy chung của vợ chồng.

Có lẽ, chính sự hòa quyện của văn hóa các dân tộc anh em trên vùng đất Thánh địa Mỹ Sơn đã tạo nên một Lễ hội Bà Thu Bồn vô cùng đặc sắc, ấn tượng. Để rồi, những ngày cuối Xuân, du khách các nơi lại tụ tập về đây lắng nghe câu chuyện văn hóa của vùng đất thượng nguồn sông Thu, tạo nên một thương hiệu lễ hội rất riêng của xứ Quảng. Mùa xuân, khí trời mát mẻ, trăm hoa đua nở, vừa uống trà vừa thưởng thức bánh củ gừng giòn rụm, thơm ngon mà dễ “nơi mô” có được là một trải nghiệm khó quên

Mì Quảng cá mòi sông Thu Bồn lạ miệng

Hằng năm, cứ đến tháng Giêng, từng đàn cá mòi dày đặc háo hức ngược dòng nước di cư lên phía thượng nguồn sông Thu Bồn để đẻ trứng. Lượng cá mòi tập trung nhiều nhất ở đoạn sông chảy qua hai xã Duy Tân (Duy Xuyên) và Đại Thắng (Đại Lộc) thuộc tỉnh Quảng Nam.

Đặc biệt, không biết "cơ duyên" nào mà cá mòi tụ về nhiều ở khu vực làng Thu Bồn (Duy Tân). Vào dịp trẫy hội ở Lăng Bà Thu Bồn hằng năm (lúc dịch Covid-19 chưa hoành hành), du khách có dịp thưởng thức các món ăn truyền thống được chế biến từ cá mòi sông.

Sông nước Thu Bồn. Ảnh: Tiên Sa

Mùa đánh bắt cá mòi diễn ra từ tháng Giêng cho đến tháng Tư hằng năm. Ngư dân vùng này dùng các ngư cụ như nò, lưới... để đánh bắt cá mòi, có người thu được gần vài tạ cá mỗi ngày, bán không hết, phải làm mắm, hoặc phơi khô để ăn dần và bán cho bà con những ngày đông mưa gió.

Cá mòi, đặc sản của vùng sông nước Thu Bồn. Ảnh: Tiên Sa

Rồi từ cá mòi, người ta chế biến thành các món ăn độc đáo như mì Quảng cá mòi, chả cá mòi um, ram cá mòi, gỏi cá mòi... Cá mòi sông trông na ná cá trích biển, nhưng trắng và dày hơn, khoảng bằng 2 - 3 ngón tay người lớn. Cá mòi vừa đánh, bắt từ sông lên, thân còn quẫy, da còn tươi rói được rửa sạch, khứa ngang nhiều vết trên thân đem nướng chấm muối tiêu, chanh hoặc chiên giòn chấm nước mắm gừng, ăn với cơm cũng ngon.

Đặc biệt nhất là món mì Quảng cá mòi. Ngoài các món phụ như thịt heo ba chỉ, tôm sông, tô mì Quảng có món chả cá mòi um dậy mùi, thơm béo ngậy. Món mì Quảng cá mòi sẽ hấp dẫn thi vị hơn khi chan thêm một chất "phụ gia" được chế biến từ trứng cá mòi.

Khi mổ cá mòi, lấy trứng để riêng, sau khi rửa sạch và nêm nếm gia vị, bột nêm... khoảng mươi phút sau khử dầu với hành, tỏi cho nóng già (bốc khói), sau đó bỏ trứng cá mòi vào, khuấy đều, gia thêm ít nước có bột gạo (có pha ít bột nghệ) để dung dịch hơi đặc lại. Mì Quảng có nhưn cá mòi ăn kèm với rau sống búp chuối, ớt xanh quả dài, bánh tráng mè nướng giòn vàng ruộm, đúng điệu "miệt vườn" thứ thiệt.

Tô mì Quảng có nhưn cá mòi um. Ảnh: Tiên Sa

Nhìn tô mì Quảng với nhưn cá mòi sông rất bắt mắt với màu trắng của sợi mì, màu đỏ của ớt và cà chua, màu đà của thịt chả cá mòi chiên, màu xanh của rau gia vị hòa quyện với mùi thơm của nước nhưn cá mòi um (om) nóng sốt đã níu chân bao nhiêu du khách gần xa khi ghé khu vực chợ Thu Bồn hay khu vực Lăng Bà Thu Bồn...

Những năm chưa có dịch, để phục du khách gần xa về trẫy hội ở Lăng Bà Thu Bồn, khu vực gần Lăng Bà Thu Bồn có nhiều quán mì Quảng đã sử dụng cá mòi để chế biến các món như cá mòi nướng, chiên, ram... và hàng trăm tô mì Quảng có nhưn cá mòi thơm ngon để phục vụ du khách. Giá mỗi tô là 20.000 đồng, ăn kèm rau sống, bánh tráng nướng giòn tan thơm ngon.

Tò mò canh cá, bún cá món khai xuân ở "quê hương năm tấn" Như một truyền thống mỗi dịp năm mới, khi nhiều cửa hàng bán thức ăn khác vẫn đóng cửa thì những tiệm canh cá, bún cá đã tấp nập khai xuân trên các vỉa hè phố lớn và trong các con ngõ nhỏ ở thành phố Thái Bình. Canh cá - món ăn đặc sản nổi tiếng của quê lúa Thái Bình. Ảnh:...