Chuyến đi Trung Đông nhiều mục đích của Tổng thống Mỹ Donald Trump

Chuyến công du của Tổng thống Mỹ Donald Trump đến Trung Đông không chỉ là lễ ký kết trên giấy mực, mà là thử thách cho tầm nhìn của nhà lãnh đạo vốn tự hào về “ngoại giao giao dịch”.

Tổng thống Donald Trump lên máy bay rời Mỹ để tới Trung Đông ngày 12/10 giờ Mỹ (Ảnh: Reuters).

Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 13/10 đã đáp chuyến bay đến thành phố nghỉ dưỡng Sharm el-Sheikh ven Biển Đỏ, nơi ông đồng chủ trì Hội nghị thượng đỉnh về hòa bình Gaza cùng người đồng cấp Ai Cập Abdel Fattah el-Sisi.

Đây không chỉ là sự kiện ngoại giao cấp cao với sự tham dự của hơn 20 nhà lãnh đạo thế giới , mà còn là bước đi chiến lược của ông Trump nhằm định hình lại cục diện Trung Đông sau hai năm xung đột đẫm máu giữa Israel và Hamas .

Với khẩu hiệu “chiến tranh đã kết thúc”, ông Trump đặt cược vào thỏa thuận ngừng bắn Israel – Hamas, hứa hẹn thả con tin, tái thiết Gaza, nhưng đằng sau đó là tính toán sâu xa về lợi ích chính trị nội bộ, củng cố vị thế siêu cường và mở rộng ảnh hưởng khu vực. Liệu chuyến công du có phải là “thỏa thuận thế kỷ” thứ hai của ông, hay chỉ là nước cờ tạm thời trong bàn cờ địa chính trị đầy rẫy bất trắc?

Hội nghị diễn ra tại Trung tâm Hội nghị Quốc tế Sharm el-Sheikh, được kỳ vọng sẽ ký kết giai đoạn một của thỏa thuận ngừng bắn, bao gồm việc thả toàn bộ con tin Israel còn sống và tăng cường cứu trợ nhân đạo cho Gaza.

Theo Phủ Tổng thống Ai Cập, sự kiện này quy tụ các nhân vật chủ chốt như Tổng Thư ký Liên hợp quốc António Guterres, Thủ tướng Anh Keir Starmer, Thủ tướng Italy Giorgia Meloni, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron, cùng Tổng thống Palestine Mahmoud Abbas.

Tuy nhiên, sự vắng mặt của đại diện Hamas và tình trạng “chưa rõ ràng” về mặt Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu làm dấy lên những nghi vấn về tính khả thi của hội nghị. Giới phân tích quốc tế nhận định, chuyến đi của ông Trump không chỉ nhằm dập tắt ngọn lửa chiến tranh ở Gaza – nơi cướp đi sinh mạng của hơn 67.000 người Palestine và hơn 1.500 người Israel theo số liệu từ Bộ Y tế Gaza và Quân đội Israel, mà còn là cơ hội để ông khẳng định vai trò “người hòa giải vĩ đại” giữa các phe phái đối lập.

Từ bùng nổ đến ngã rẽ hòa bình

Xung đột Gaza bùng nổ ngày 7/10/2023, khi Hamas phát động cuộc tấn công bất ngờ vào lãnh thổ Israel. Đáp trả, Israel triển khai chiến dịch quân sự quy mô lớn, phong tỏa toàn diện Gaza và tiến hành các cuộc không kích, dẫn đến thảm họa nhân đạo chưa từng thấy. Đến nay, hơn 1,9 triệu dân Gaza (khoảng 90% dân số) đã phải di tản, với hơn 80% cơ sở hạ tầng bị phá hủy, theo báo cáo của Liên hợp quốc. Hai nỗ lực ngừng bắn trước đó, tháng 11/2023 và tháng 3, đều thất bại do bất đồng về thả con tin và rút quân.

Sự can thiệp của ông Trump, nhậm chức lần hai hồi tháng 1, đã thay đổi cục diện. Với kế hoạch “20 điểm” công bố ngày 29/9, ông đề xuất một lộ trình toàn diện: Hamas giải giáp, chấm dứt kiểm soát Gaza, trao quyền cho Ủy ban kỹ trị Palestine dưới sự giám sát quốc tế; Israel rút quân khỏi hầu hết Gaza nhưng duy trì hiện diện biên giới; Mỹ dẫn đầu lực lượng ổn định quốc tế (ISF) gồm binh sĩ Ả rập, Hồi giáo để đảm bảo an ninh Gaza.

Kế hoạch trên, được ông Netanyahu chấp thuận ngày 9/10, đánh dấu “giai đoạn đầu tiên” với việc thả 20 con tin sống và bàn giao thi thể 28 con tin đã chết, đổi lấy hơn 2.000 tù nhân Palestine.

Ngày 12/10, dấu hiệu tích cực xuất hiện khi 400 xe tải chở hàng cứu trợ, lượng lớn nhất kể từ khi xung đột nổ ra, vượt biên giới Ai Cập vào Gaza qua cửa khẩu Rafah và Kerem Shalom. Các xe mang theo thực phẩm, thuốc men và nhiên liệu, đánh dấu sự khởi đầu của cam kết 600 xe tải mỗi ngày theo thỏa thuận. Tuy nhiên, các tổ chức nhân đạo như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo nhu cầu thực tế lên đến 1.000 xe tải/ngày để tránh nạn đói lan rộng, với hơn 500.000 người Gaza đang ở ranh giới sinh tồn.

Bước đi ngoại giao hay nước cờ chính trị?

Một tấm biển chào mừng hội nghị giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng thống Ai Cập Abdel Fattah el-Sisi tại Sharm el-Sheikh (Ảnh: Reuters).

Chuyến công du của ông Trump bắt đầu từ sáng 13/10, với điểm dừng chân đầu tiên tại Israel để gặp Thủ tướng Netanyahu, phát biểu trước Quốc hội và thăm gia đình các con tin. Ông chủ Nhà Trắng tuyên bố “chiến tranh kết thúc” ngay trên máy bay Air Force One, nhấn mạnh rằng thỏa thuận sẽ mở ra “kỷ nguyên mới về an ninh và ổn định Trung Đông”. Từ Tel Aviv, ông sẽ bay đến Sharm el-Sheikh để tham dự lễ ký kết, nơi các nhà lãnh đạo sẽ thảo luận về tái thiết Gaza với ngân sách ước tính 100 tỷ USD, do Mỹ dẫn đầu và các nước Ả rập tài trợ.

Tính toán của ông Trump ở đây khá rõ nét, đó là củng cố hình ảnh “đại sứ hòa bình” giữa nhiệm kỳ thứ hai, đặc biệt khi cuộc bầu cử giữa kỳ đang đến gần. Theo chuyên gia Steven A. Cook, nhà nghiên cứu cấp cao về Trung Đông tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR), “ông Trump đang tận dụng thành tựu Gaza để xóa nhòa những thất bại trước đó của Joe Biden, biến mình thành kiến trúc sư của một Trung Đông hậu xung đột”. Ông nhấn mạnh kế hoạch 20 điểm không chỉ dừng ở ngừng bắn mà còn nhằm tái định hình Gaza thành khu vực phi bạo lực, với việc tha tội cho thành viên Hamas, động thái táo bạo nhằm chia rẽ nội bộ phe Hồi giáo.

Về địa chính trị, chuyến đi này là cơ hội để ông Trump đẩy mạnh “Thỏa thuận Abraham 2.0″, mở rộng bình thường hóa quan hệ giữa Israel và các nước Ả rập như Ả rập Xê út. Với sự ủng hộ từ Tổng thống Abbas và Tổng thống Sisi, những người coi kế hoạch Trump là “chân thành, quyết tâm”, ông có thể sử dụng hội nghị để cô lập Iran, đối thủ chính trong khu vực.

Ông David Makovsky, chuyên gia Trung Đông tại Viện Washington, nhận định trên NPR rằng: “Ông Trump đang chơi cờ vua 3 chiều: an ủi ông Netanyahu bằng cam kết an ninh biên giới, lôi kéo Ả rập bằng lực lượng ISF Hồi giáo và gửi thông điệp đến Iran rằng Mỹ không khoan nhượng với hạt nhân”.

Kế hoạch 20 điểm

Kế hoạch 20 điểm của ông Trump được mô tả là “toàn diện, tham vọng”, bao quát từ ổn định an ninh đến tái thiết kinh tế. Cụ thể, giai đoạn một tập trung vào thả con tin, cứu trợ; giai đoạn hai dự kiến rút quân Israel khỏi 80% Gaza, thay thế bằng ISF do Mỹ dẫn đầu với sự tham gia của Ai Cập, Jordan , Qatar . Gaza sẽ được quản lý bởi ủy ban kỹ trị Palestine, dưới sự giám sát quốc tế, nhằm tránh “sự trở lại của Hamas” theo ngôn ngữ của Nhà Trắng.

Về tái thiết, Mỹ cam kết đầu tư 50 tỷ USD vào hạ tầng, biến Gaza thành “khu kinh tế đặc biệt” với cảng biển, khu công nghệ cao, thu hút đầu tư từ châu Âu và Vùng Vịnh .

Ông Philip Gordon, cựu cố vấn an ninh quốc gia Mỹ đánh giá cao khía cạnh này nhưng cảnh báo: “Đây là hòa bình tự do mà không có tự do dân chủ thực sự, mô hình xây dựng hòa bình nhưng ‘thiếu yếu tố nhân quyền ’”. Ông Gordon lưu ý kế hoạch bỏ qua các vấn đề cốt lõi như tình trạng người tị nạn Palestine và biên giới hai nhà nước, có nguy cơ lặp lại thất bại của các thỏa thuận Oslo.

Các chuyên gia châu Âu cũng bày tỏ lo ngại. Sanam Vakil từ Chatham House cho rằng “Kế hoạch Trump đòi hỏi Hamas đầu hàng vô điều kiện, trong khi bỏ qua nhu cầu chính trị của người Palestine”, có thể dẫn đến bất ổn kéo dài.

Trong khi đó, chuyên gia Natan Sachs tại Viện Brookings cảnh báo rằng bất kỳ đề xuất “Mỹ tiếp quản Gaza” nào dù chỉ là ý tưởng thoáng qua của ông Trump hồi tháng 2, đều vi phạm luật quốc tế và có thể dẫn đến trừng phạt từ Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC).

Sáng 13/10, Hamas công bố danh sách 20 con tin sống sẽ được thả. Theo The Guardian, quá trình bàn giao sẽ diễn ra đồng loạt tại các điểm kiểm soát Gaza-Israel, dưới sự giám sát của Hội Chữ thập Đỏ Quốc tế. Đổi lại, Israel sẽ phóng thích hơn 1.700 tù nhân Palestine, gồm những người bị giam giữ sau 7/10/2023.

Về cứu trợ, ngày 12/10 đánh dấu bước ngoặt với 400 xe tải vượt biên giới, mang theo 4.000 tấn thực phẩm và 500 tấn thuốc men, theo Al Qahera News. Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) báo cáo rằng các trạm phân phối đã được mở lại ở Khan Younis và Deir al-Balah, giúp giảm áp lực đói kém cho hơn 200.000 người. Tuy nhiên, các nguồn từ UNRWA cho biết, với thiệt hại 18 tỷ USD về nông nghiệp và nước sạch, Gaza cần ít nhất 2 năm để phục hồi cơ bản.

Dù hội nghị được ca ngợi là “bước tiến lịch sử”, những bóng đen vẫn lơ lửng. Hamas tuyên bố không tham dự vì thỏa thuận vẫn bỏ ngỏ các vấn đề gai góc như rút quân hoàn toàn, theo Soufan Center. Ông Netanyahu, dù ủng hộ kế hoạch Trump, chưa xác nhận mặt tại Sharm el-Sheikh, có thể do áp lực từ liên minh cực hữu trong nước, những người phản đối bất kỳ nhượng bộ nào với Palestine.

Iran, với chương trình hạt nhân đang leo thang, là yếu tố then chốt. Ông Trump có thể sử dụng hội nghị để thúc đẩy đàm phán hạt nhân với Iran. Chuyên gia Michael Robbins từ Đại học Princeton nhận định: “Tổng thống Trump dường như đang muôn biến Gaza thành bàn đạp chống Iran, nhưng nếu thất bại, nó có thể khơi mào xung đột khu vực rộng lớn hơn”.

Chuyến công du của ông Trump đến Trung Đông không chỉ là lễ ký kết trên giấy mực, mà là thử thách cho tầm nhìn của nhà lãnh đạo tự hào về “ngoại giao giao dịch”. Với sự ủng hộ từ cộng đồng quốc tế, từ châu Âu đến Vùng Vịnh, hội nghị có tiềm năng chấm dứt chu kỳ bạo lực kéo dài hàng thập kỷ. Tổng thống Pháp Macron nói tại sân bay Cairo sáng nay: “Đây là cơ hội cuối cùng cho hòa bình”.

Tuy nhiên, các chuyên gia như Steven Cook cảnh báo: “hòa bình bền vững đòi hỏi không chỉ quân sự mà còn chính trị, giải quyết gốc rễ xung đột Israel-Palestine”. Ông Trump, với tính toán đa tầng từ nội bộ Mỹ đến địa chính trị Trung Đông, đang đặt cược lớn. Nếu thành công, đây sẽ là di sản vĩ đại; nếu thất bại, Gaza có thể lại chìm trong bóng tối.