Chiến dịch giải cứu Gen Z khỏi ‘kẻ giết người thầm lặng’

Bảo vệ giới trẻ trước sự xâm nhập ngày càng mạnh của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng , các sản phẩm nicotine mới…

đã được khẳng định là ưu tiên hàng đầu của toàn cầu. Đây là một trong những kết quả nổi bật của Hội nghị lần thứ 11 các bên tham gia Công ước khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC) của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), tức COP11 , bế mạc ngày 23/11.

Ảnh minh họa: TTXVN phát

Với sự tham gia của hơn 1.600 đại biểu (một con số kỷ lục) từ 160 bên tham gia – đại diện cho hơn 90% dân số toàn cầu, hội nghị không chỉ là một cuộc họp định kỳ mà còn là đánh dấu mốc tròn 20 năm kể từ khi FCTC chính thức có hiệu lực (2005-2025). Đây là dịp để cộng đồng quốc tế nhìn nhận hành trình đã qua và hoạch định lối đi cho tương lai, nơi cuộc chiến chống lại “kẻ giết người thầm lặng” không còn là cuộc chạy đua với tử thần mà phải hướng tới một kết thúc triệt để.

Hai thập niên trôi qua với những tiến bộ đáng kể, song những con số thống kê vẫn khiến thế giới rùng mình trước sức tàn phá khủng khiếp của thuốc lá. Theo báo cáo mới nhất của WHO, dù số người dùng thuốc lá trên toàn cầu đã giảm từ 1,38 tỷ năm 2000 xuống còn khoảng 1,20 tỷ năm 2024, nhưng mối đe dọa giờ đây đã khoác lên mình lớp áo mới, tinh vi hơn và khó lường hơn.

Năm 2024 chứng kiến một thực trạng đau lòng: 26% số trường hợp sử dụng các sản phẩm thuốc lá và nicotine là người từ 15 tuổi trở lên. Đáng báo động, hơn 100 triệu người trên thế giới đang dùng thuốc lá điện tử hoặc sản phẩm nicotine mới, bao gồm 15 triệu trẻ em từ 13-15 tuổi. Tại châu Âu, 14,3% thanh thiếu niên trong độ tuổi này sử dụng thuốc lá điện tử, tỷ lệ cao hơn cả người trưởng thành. Thuốc lá vẫn cướp đi khoảng 8,7 triệu sinh mạng mỗi năm trên toàn cầu, trong đó có 1,3 triệu người tử vong do hút thuốc thụ động . Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) chỉ ra rằng nền kinh tế toàn cầu đang phải “gồng mình” chi trả hơn 1.800 tỷ USD mỗi năm cho các chi phí y tế và tổn thất năng suất lao động.

Tại Việt Nam, theo ước tính của WHO, khoảng 103.000 ca tử vong mỗi năm do các bệnh liên quan đến thuốc lá, trong đó, hút thuốc lá thụ động gây ra 18.800 ca. Người Việt chi khoảng 49.000 tỷ đồng/năm mua thuốc lá và 108.000 tỷ đồng cho chi phí điều trị, ốm đau, tử vong sớm (tương đương 1,14% GDP năm 2022). Tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử ở thanh, thiếu niên (13-15 tuổi) tăng gấp đôi từ 3,5% (2022) lên 8% (2023), cho thấy sự gia tăng đáng lo ngại.

Phát biểu tại COP11, Tổng Giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus đã khẩn thiết kêu gọi: “Ngành công nghiệp thuốc lá đã thay đổi, và chúng ta cũng phải thay đổi. Trường học đang trở thành tiền tuyến mới, nơi các công ty ráo riết chiêu mộ một thế hệ người nghiện nicotine tiếp theo”. Lời cảnh báo này đã trở thành kim chỉ nam cho các thảo luận tại hội nghị. Nếu 20 năm trước, mục tiêu là giảm khói thuốc trắng, thì nay, mối nguy đã biến hình dưới vỏ bọc công nghệ hào nhoáng. Thay vì thuốc lá điếu truyền thống, hàng nghìn hương vị trái cây hay trà sữa trong thuốc lá điện tử đang tấn công trực diện vào thế hệ Gen Z . Số liệu từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) Mỹ năm 2024 cho thấy 81% thanh thiếu niên thử thuốc lá điện tử vì các hương vị hấp dẫn này, dẫn đến việc nicotine làm thay đổi cấu trúc não bộ của họ, tăng nguy cơ nghiện các chất kích thích khác gấp 2-3 lần.

Chính vì vậy, vấn đề trọng tâm tại COP11 không chỉ còn là giảm hút thuốc lá truyền thống, mà là cuộc đấu tranh “vạch mặt” những “thủ phạm” mới. Trước lập luận của ngành công nghiệp cho rằng đây là công cụ “giảm tác hại”, WHO và các tổ chức đã đưa ra thông điệp đanh thép: Không có mức độ an toàn nào cho thuốc lá và các sản phẩm nicotine. Những thiết bị tỏa hương thơm quyến rũ kia thực chất chỉ là “bình mới rượu cũ”, một chiến lược tiếp thị nhằm duy trì lợi nhuận trên lá phổi của thế hệ trẻ. WHO khẳng định thuốc lá nung nóng vẫn chứa 60-90% lượng chất độc so với thuốc lá điếu thông thường, hoàn toàn không phải “giảm hại 95%” như lời quảng cáo.

COP11 cũng đánh dấu một thay đổi mang tính thời đại trong nhận thức: thuốc lá là kẻ thù của môi trường. Ngành công nghiệp này mỗi năm đốn hạ 600 triệu cây xanh, tiêu tốn 22 tỷ tấn nước và thải ra 84 triệu tấn CO2. Nghiêm trọng hơn, 4.500 tỷ đầu lọc thuốc lá chứa nhựa và hóa chất độc hại bị vứt bỏ ra môi trường hằng năm đang trở thành nguồn vi nhựa khổng lồ đầu độc đại dương. Trước thực tế đó, nhiều nước đã thúc đẩy mạnh mẽ cơ chế “người gây ô nhiễm phải trả tiền”, buộc các tập đoàn thuốc lá phải chịu trách nhiệm tài chính cho việc xử lý lượng rác thải khổng lồ mà họ tạo ra.

Điểm sáng nhất của COP11 chính là tinh thần “Endgame” – chấm dứt hoàn toàn đại dịch thuốc lá. Trên bàn nghị sự, các giải pháp táo bạo đã được chia sẻ và nhân rộng. Nước Anh đang tiên phong với lộ trình “thế hệ không khói thuốc”, cấm bán thuốc lá vĩnh viễn cho bất kỳ ai sinh sau ngày 1/1/2009, đồng thời chính thức khai tử dòng thuốc lá điện tử dùng một lần kể từ tháng 6/2025. Tại Nam Bán cầu, Australia đã xóa sổ thị trường vape giải trí bằng cách đưa sản phẩm này vào quản lý dược phẩm, chỉ cho phép bán tại các hiệu thuốc dưới sự giám sát ngặt nghèo. Singapore và Mexico tiếp tục được xướng tên như những “pháo đài” kiên cố nhất khi duy trì lệnh cấm tuyệt đối việc nhập khẩu và kinh doanh mọi hình thức thuốc lá nung nóng hay thuốc lá điện tử. Những biện pháp tài chính mạnh mẽ cũng chứng minh hiệu quả, điển hình như Philippines đã thu về hơn 5,16 tỷ USD từ thuế thuốc lá trong năm 2024, chuyển phần lớn vào quỹ y tế công cộng và kéo giảm tỷ lệ hút thuốc ở người trưởng thành xuống mức khả quan.

Tại Việt Nam, sau Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá năm 2012 Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 173/2024/QH15, quy định cấm hoàn toàn sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, các loại khí, chất gây nghiện, gây tác hại cho sức khỏe con người từ năm 2025. Đây được xem là một bước tiến lớn, thể hiện tầm nhìn và trách nhiệm của Việt Nam trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Sau 1 tuần làm việc căng thẳng, COP11 đã khép lại với một loạt quyết định then chốt. Lần đầu tiên, các bên đã thông qua việc đưa ra các quy định toàn diện về thành phần sản phẩm thuốc lá và nicotine, đặc biệt là các yếu tố gây hại môi trường, vào chương trình nghị sự.

Hội nghị khuyến khích mạnh mẽ các nước tăng cường thực thi trách nhiệm hình sự và dân sự, chính thức mở đường cho các vụ kiện pháp lý nhằm vào ngành công nghiệp thuốc lá để đòi bồi thường thiệt hại sức khỏe và môi trường mà họ gây ra.

Một quyết định mang tính biểu tượng nhưng đầy sức nặng cũng đã được thông qua: Cấm hoàn toàn việc sử dụng và bán các sản phẩm thuốc lá tại tất cả các cơ sở của Liên hợp quốc trên toàn cầu. Đây là lời khẳng định mạnh mẽ nhất rằng thuốc lá không có chỗ đứng trong một môi trường văn minh và lành mạnh.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất mà quyền Trưởng Ban Thư ký Công ước Andrew Black chỉ ra không chỉ nằm ở vấn đề kỹ thuật hay tài chính, mà là sự can thiệp ngày càng tinh vi của các tập đoàn thuốc lá lớn (Big Tobacco). Dù không được phép tham dự họp kín, “bóng đen” của họ vẫn len lỏi qua các hành lang vận động chính sách và truyền thông sai lệch. Vì vậy, hội nghị nhấn mạnh việc bảo vệ các chính sách y tế công cộng khỏi lợi ích thương mại là yếu tố sống còn.

Không khí tại COP11 với sự xuất hiện mạnh mẽ của các tổ chức thanh niên – những người tuyên bố không muốn trở thành thế hệ thứ ba tiếp tục trả giá – đã thắp lên niềm hy vọng mới. Dù “kẻ thù” đã thay đổi hình dạng, nhưng với sự đồng lòng của cộng đồng quốc tế và tiếng nói mạnh mẽ của thế hệ trẻ, chiến dịch “Giải cứu Gen Z” khỏi mối nguy hại của thuốc lá đang có cơ sở khoa học và pháp lý vững chắc. COP11 có thể chưa thay đổi bầu không khí Trái Đất ngay hôm nay, nhưng chắc chắn đang định hình lại tương lai, quyết định xem thế hệ mai sau sẽ hít vào lồng ngực mình khói độc hay bầu không khí trong lành của một hành tinh được bảo vệ đúng nghĩa.