Bí ẩn ‘pháo đài’ Azovstal của Ukraine: Từ nhà máy thép đến chiến lũy cuối cùng

Nhà máy thép Azovstal (ở TP.Mariupol) đã trở thành biểu tượng cho tinh thần chiến đấu đến cùng của lực lượng Ukraine trước quân đội Nga trong cuộc xung đột có thể kéo dài và ngày càng khó đoán.

Nhà máy Azovstal nhìn từ xa hôm 12.5. Ảnh REUTERS

Đối với Nga, Mariupol có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Thành phố cảng bên bờ biển Azov được xem là cầu nối giữa vùng Donbass ở miền đông Ukraine – nơi phe ly khai thân Nga đang kiểm soát, với bán đảo Crimea – khu vực mà Nga đã sáp nhập từ năm 2014.

Do đó, việc kiểm soát được thành phố này đã trở thành một trong những mục tiêu hàng đầu của Nga trong “chiến dịch quân sự” tại Ukraine. Song trong suốt nhiều tuần, dù các binh sĩ Ukraine từng bước để mất Mariupol, Nga vẫn không thể kiểm soát nhà máy thép Azovstal, nơi được xem là “pháo đài cuối cùng” tại thành phố.

Pháo đài cuối cùng và những tối hậu thư

Mariupol đã trở thành địa điểm giao tranh trọng yếu trong nhiều tuần và cho đến ngày 15.4, Nga đã thiết lập vòng vây siết chặt thành phố. Tình thế này buộc khoảng 500 binh sĩ trong lực lượng Ukraine còn bám trụ ở đây phải rút về cố thủ tại nhà máy Azovstal, vì đạn dược của họ đang vơi dần. Phía Nga sau đó tuyên bố toàn bộ khu vực đô thị của Mariupol đã nằm dưới sự kiểm soát của họ và lực lượng Ukraine chỉ còn ở Azovstal.

Ngày 21.4, Bộ trưởng Quốc phòng Nga Sergei Shoigu tuyên bố đã “giải phóng” thành phố Mariupol, nhưng vẫn còn khoảng 2.000 binh sĩ Ukraine cố thủ ở Azovstal và ước tính cần thêm 3-4 ngày để hoàn thành nhiệm vụ. Cùng ngày, Tổng thống Nga Vladimir Putin ra lệnh cho lực lượng Nga không xông vào nhà máy Azovstal vì nguy cơ thiệt hại lực lượng. Thay vào đó, ông muốn nhà máy này bị phong tỏa hoàn toàn để “không một con ruồi nào có thể lọt qua”.

Ông Putin cũng kêu gọi các binh sĩ Ukraine tại Azovstal đầu hàng và cam kết họ sẽ được đối xử tôn trọng, dù đây không phải là tối hậu thư đầu tiên từ phía Nga. Từ ngày 17 – 21.4, quân đội Nga đã 3 lần đưa ra tối hậu thư yêu cầu lực lượng Ukraine ở Azovstal ra hàng, song không lần nào thành công. Các binh sĩ Ukraine đã phớt lờ những lời kêu gọi từ bỏ vũ khí.

Trong những ngày sau đó, Kyiv cho biết quân đội Nga đã liên tục tấn công nhà máy Azovstal. “Kẻ địch đang cố bóp nghẹt sự kháng cự cuối cùng của những người bảo vệ Mariupol tại nhà máy Azovstal”, một cố vấn của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky nói.

Trong đêm 27-28.4, các máy bay Tu-22M3, Su-25 và Su-24 của Nga đã thực hiện 50 đợt tấn công vào nhà máy, theo phía Ukraine, dù những tuyên bố này không thể được xác thực một cách độc lập.

Lực lượng thân Nga trong một cuộc bắn phá gần nhà máy Azovstal. Ảnh REUTERS

Nỗ lực sơ tán dân thường

Theo Metinvest, tập đoàn sở hữu Azovstal, hệ thống đường hầm và công sự của nhà máy này được thiết kế để vận chuyển thiết bị giữa các tòa nhà, không dùng cho mục đích quân sự. Song các công nhân đã bắt đầu trú ẩn ở các tầng hầm của nhà máy từ năm 2014, khi lực lượng ly khai ở miền đông Ukraine cố gắng chiếm Mariupol.

Hơn 2.000 thường dân đã ẩn náu ở nhà máy kể từ những ngày đầu chiến sự và nhiều người trong số họ là người nhà của nhân viên. Đến ngày 18.4, hội đồng thành phố Mariupol ước tính không dưới 1.000 dân thường đang mắc kẹt tại đây. Ukraine đã liên tục tố cáo Nga cản trở nỗ lực sơ tán trong khi Moscow cáo buộc Kyiv cố tình trì hoãn việc này vì tính toán riêng.

Ngày 30.4, Liên Hiệp Quốc và Ủy ban Chữ Thập Đỏ Quốc tế bắt đầu sơ tán người ở Azovstal thông qua các hành lang nhân đạo sau nhiều nỗ lực đàm phán. Hành lang nhân đạo này được thiết lập sau chuyến thăm Moscow của Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres vào tuần trước đó. 20 dân thường Ukraine đầu tiên đã rời nhà máy trong ngày, dù phía Nga nói là 25.

Các cuộc đàm phán vẫn tiếp tục diễn ra để có thể sơ tán toàn bộ người dân. Vào ngày 2.5, hành lang nhân đạo đã đưa được khoảng 100 dân thường rời nhà máy Azovstal, trong khi lực lượng Nga được cho là rút dần khỏi Mariupol. Song sang ngày 3.5, Ukraine nói quân Nga đã tiến vào khu vực bên trong nhà máy sau các đợt tấn công mới. Dù vậy, quá trình sơ tán vẫn diễn ra, với 300 người ngày 5.5 và 500 người ngày 6.5.

Đến ngày 8.5, cả Nga và Ukraine cùng tuyên bố việc sơ tán dân thường ở Azovstal đã hoàn tất, với 40 người cuối cùng được đưa đến khu vực Zaporizhzhya do Ukraine kiểm soát. Chính quyền Mariupol cũng cho biết 3 binh sĩ Ukraine đã thiệt mạng và 6 người khác bị thương trong quá trình này.

“Đoàn xe nhân đạo là khoảnh khắc thay đổi cuộc đời và là sự cứu rỗi lớn lao đối với những người vốn đã phải chịu đựng những nỗi kinh hoàng của cuộc chiến cận kề trong quá nhiều tuần. Họ đã phải chịu đựng sự kinh hoàng mà không một con người nào phải trải qua”, ông Pascal Hundt, trưởng phái đoàn Ủy ban Chữ Thập Đỏ Quốc tế ở Ukraine, nói.

Người dân được sơ tán từ nhà máy Azovstal hôm 6.5. Ảnh REUTERS

Tương lai nào cho Azovstal?

Tuy nhiên, các binh sĩ Ukraine còn ở Azovstal thề sẽ không rời khỏi đây “chừng nào chúng tôi còn sống để đánh đuổi quân Nga”, theo phó chỉ huy Trung đoàn Azov, Sviatoslav Palamar. “Chúng tôi không có nhiều thời gian, chúng tôi đang bị pháo kích dữ dội”, ông nói.

Tổng thống Zelensky cam kết sẽ tiếp tục các nỗ lực “cực kỳ khó khăn nhưng quan trọng” để sơ tán toàn bộ những ai còn ở lại nhà máy Azovstal trong “giai đoạn hai của nhiệm vụ này”. Theo Phó Thủ tướng Ukraine Iryna Vereshchukho, Kyiv đang kêu gọi tất cả các tổ chức quốc tế gây áp lực lên Nga để có thể sơ tán người bị thương nặng, lực lượng quân y và lực lượng phi chiến đấu, theo Công ước Geneva.

“Phải có các thỏa thuận và đảm bảo rằng Nga không nổ súng”, bà Vereshchukho nói. “Chúng tôi cần những lời bảo đảm bằng sắt đá bằng văn bản. Đó là những gì chúng tôi đang làm việc để có được ngay lúc này”. Bà cũng cho biết “Thổ Nhĩ Kỳ sẵn sàng” hỗ trợ việc sơ tán bằng đường biển từ Azovstal, và quá trình này có thể mất khoảng một tuần.

Phó Thủ tướng Nga Marat Khusnullin thông báo ông đã đến thăm Mariupol cũng như một số thành phố khác của Ukraine trong ngày 8.5. Ông Khusnullin là quan chức cấp cao nhất của Nga đặt chân đến Ukraine kể từ khi chiến sự nổ ra. Trong chuyến thăm, ông nói “quá trình khôi phục cuộc sống bình yên đã bắt đầu” ở các khu vực này.

Trong khi đó, ông Denis Pushilin, lãnh đạo lực lượng “Cộng hòa Nhân dân Donetsk” tự xưng, mới đây nói ông có kế hoạch biến Mariupol thành một “thị trấn nghỉ dưỡng”, theo hãng thông tấn TASS. Ông đã tổ chức một cuộc diễu binh tại Mariupol nhân ngày chiến thắng phát xít của Nga hôm 9.5.

“Nga ở đây mãi mãi, và cuối cùng các bạn cũng đã ở nhà… Nếu Azovstal không được khôi phục, thì chúng tôi sẽ biến Mariupol thành một thị trấn nghỉ dưỡng”, ông Pushilin nói và cho biết thêm rằng nhà máy thép “ảnh hưởng tiêu cực đến hệ sinh thái của thành phố và vùng nước ven biển”.

Theo ước tính của Ukraine, khoảng 1.000 binh sĩ của họ vẫn đang cố thủ ở nhà máy. Một chỉ huy khác của lực lượng tại đây hôm 8.5 nói lúc này họ “chỉ có thể hy vọng vào một phép màu”.

“Đau đớn, dày vò, đói khát, khốn khổ, nước mắt, sợ hãi, chết chóc. Tất cả đều là thật ở Azovstal”, ông Serhiy Volinski, chỉ huy Lữ đoàn Thủy quân lục chiến 36, nói trong một bức tâm thư. Ông đăng kèm một bức ảnh cho thấy ông chưa cạo râu, mắt mờ và có vẻ như mũi bị thương.