Bên trong nỗ lực hồi sinh những dòng sông ô nhiễm nhất thế giới

Từ Seoul đến Paris và Tokyo, các dự án phục hồi sông nội đô đã và đang tạo bước ngoặt lớn, kết hợp kỹ thuật hiện đại với tái tự nhiên hóa nhằm khôi phục hệ sinh thái và không gian sống.

Nhiều đoạn sông nội đô thường trong tình trạng đầy rác thải, nước đổi màu đen kịt kèm mùi hôi thối nồng nặc. Ảnh: TTXVN

Sông ngòi là xương sống của đời sống đô thị, cung cấp nước cho sinh hoạt, sinh kế và duy trì hệ sinh thái. Tuy nhiên, đô thị hóa và sự phát triển công nghiệp đã biến nhiều dòng sông nội đô thành những kênh thoát nước thải ô nhiễm, gây ra những tác động nghiêm trọng đến sức khỏe con người, hệ sinh thái và khả năng chống chịu của thành phố. Sự xuống cấp của sông ngòi được coi là chỉ số phản ánh cách một thành phố quản lý chất thải, nước thải và quy hoạch đô thị.

Trong bối cảnh đó, việc phục hồi sông ngòi đã trở thành một ưu tiên toàn cầu, chuyển từ hoạt động bảo vệ môi trường đơn thuần sang một chiến lược tái tạo đô thị toàn diện. Các thành phố lớn trên thế giới , từ Seoul, Tokyo, Paris, đến các trung tâm đô thị ở Ấn Độ, đang đầu tư hàng tỷ đô la Mỹ vào các dự án làm sạch và tái tự nhiên hóa, nhằm khôi phục đa dạng sinh học, thúc đẩy kinh tế, và cải thiện chất lượng cuộc sống cho cư dân.

Phục hồi tự nhiên cho đường thủy đô thị

Suối Cheonggyecheon chảy qua trung tâm Seoul, có lịch sử quan trọng từ triều đại Joseon vào thế kỷ 14. Sau Chiến tranh Triều Tiên, dòng suối bị ô nhiễm nặng do hình thành các khu nhà ổ chuột và việc xả thải trực tiếp. Thập niên 1970, nhằm giảm tắc nghẽn giao thông và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, suối bị lấp bằng bê tông để xây dựng một con đường và sau đó là đường cao tốc trên cao vào năm 1976, che khuất dòng chảy tự nhiên này trong hơn 30 năm.

Việc lấp dòng suối gây ra tổn thất sinh thái nghiêm trọng và dẫn đến các vấn đề môi trường đô thị như ô nhiễm không khí và nguy cơ sức khỏe gia tăng từ nguồn nước ô nhiễm dưới đường cao tốc. Đến năm 2003, chính quyền Seoul nhận ra sự cần thiết phải giải quyết những thách thức này và khởi động dự án phục hồi nhằm tái hòa nhập tuyến đường thủy vào cấu trúc thành phố và khôi phục di sản lịch sử.

Dự án phục hồi, kéo dài 27 tháng, tập trung vào việc phá bỏ đường cao tốc và con đường bê tông để để lộ dòng suối dài 5,84 km. Một trong những thách thức kỹ thuật lớn nhất là duy trì dòng chảy ổn định, do Cheonggyecheon ban đầu là dòng suối theo mùa. Giải pháp là thiết lập một hệ thống lọc nước mới, cung cấp 12.000 mét khối nước mỗi ngày từ sông Hàn (cách đó 15 km) và nước ngầm từ các đường hầm tàu điện ngầm. Nỗ lực tái tự nhiên hóa còn bao gồm việc phục hồi thảm thực vật ven sông bằng cách nghiên cứu các địa điểm tham khảo để trồng lại các loài cây bản địa.

Dòng suối Cheonggyecheon dài 5,8km chảy qua các quận ở trung tâm thủ đô Seoul, không chỉ có ý nghĩa biểu tượng mà còn giúp điều hòa không khí và mang lại sự dịu mát cho người dân thủ đô. Ảnh: TTXVN

Tokyo hồi sinh sông Sumida – tuyến đường thủy nổi tiếng

Sông Sumida, mặc dù chỉ dài 23,5 km, chảy qua khu vực đông dân cư ở trung tâm Tokyo, từng là môi trường sống thủy sinh phong phú và là nơi người dân tụ tập giải trí. Tuy nhiên, trong thời kỳ tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của thập niên 1950 và 1960, sự phát triển đô thị đã làm dòng sông bị ô nhiễm nghiêm trọng, khiến nó mang biệt danh “dòng sông chết chóc”. Chính quyền Thủ đô Tokyo (TMG) đã phản ứng quyết liệt bằng cách tăng cường kiểm soát nước thải. TMG đã thông qua các sắc lệnh hành chính quy định các tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn so với luật pháp quốc gia để kiểm soát nước thải từ các nhà máy và hộ gia đình.

Bên cạnh việc kiểm soát nguồn ô nhiễm, TMG đã thực hiện các biện pháp kỹ thuật để làm sạch dòng nước đã bị ô nhiễm. Một giải pháp sáng tạo là pha loãng nước ô nhiễm bằng cách sử dụng các kênh nhân tạo để nối sông Sumida với các sông sạch hơn như Tone và Arakawa. Đồng thời, chính quyền đã tiến hành các hoạt động nạo vét quy mô lớn để loại bỏ bùn, cát và đất bồi lắng khỏi lòng sông.

Nhờ những nỗ lực kiên trì này, chất lượng nước đã được cải thiện đáng kể. Sự hồi sinh về môi trường đã giúp khôi phục các hoạt động xã hội . Các sự kiện văn hóa nổi tiếng, như màn bắn pháo hoa mùa hè đã được tổ chức trở lại, và các không gian công cộng ven sông như Sumida Terrace đã được xây dựng, giúp người dân tận hưởng dòng sông một cách gần gũi hơn.

Bên trong dự án tỷ USD làm sạch dòng sông lãng mạn nhất thế giới

Sông Seine không chỉ là tuyến đường thủy mà còn là huyết mạch lịch sử và văn hóa của Paris, là nơi tọa lạc của các địa danh nổi tiếng thế giới. Các quan chức Paris nhận thức rõ rằng việc làm sạch con sông là cách để kết nối thành phố hiện đại với lịch sử lâu đời. Sau lệnh cấm bơi lội kéo dài cả thế kỷ (ban hành năm 1923) do mức độ ô nhiễm cao, thủ đô nước Pháp đã thực hiện một dự án phục hồi đầy tham vọng trị giá 1,4 tỷ euro (1,5 tỷ USD).

Thế vận hội Olympic 2024 đã tạo ra động lực chính trị và tài chính cần thiết để đẩy nhanh dự án, cho phép các vận động viên thi đấu trên sông. Tham vọng không chỉ dừng lại ở Olympic, mà còn hướng tới việc biến Paris thành khu vực đô thị khổng lồ đầu tiên trên thế giới cho phép bơi lội trong lòng thành phố, một thành tựu được kỳ vọng sẽ truyền cảm hứng cho nhiều thành phố lớn khác, bao gồm cả Los Angeles.

Thách thức lớn nhất đối với Paris là hệ thống cống rãnh hỗn hợp lỗi thời, được xây dựng từ thời Georges-Eugène Haussmann vào thế kỷ 19. Hệ thống này thu gom cả nước thải và nước mưa, khiến nó dễ bị quá tải khi có mưa lớn, buộc thành phố phải xả nước thải chưa qua xử lý xuống sông Seine để tránh ngập lụt. Mặc dù những nâng cấp gần đây đã giảm 90% lượng nước thải xả ra sông so với 20 năm trước, nhưng năm 2022 vẫn có 1,9 triệu mét khối nước thải chưa qua xử lý được xả vào.

Giải pháp kỹ thuật cốt lõi là xây dựng một bể chứa nước mưa ngầm khổng lồ gần ga tàu Austerlitz. Công trình này, có kích thước tương đương 20 bể bơi Olympic và khả năng chứa 45.000 m nước mưa, sẽ ngăn nước tràn trong các trận mưa bão, đảm bảo nước được xả từ từ vào mạng lưới cống rãnh và được xử lý tại các nhà máy hạ lưu.

Việc phục hồi sông Seine không chỉ là thành tựu về kỹ thuật mà còn là một chiến lược thích ứng với biến đổi khí hậu. Về mặt sinh thái, đa dạng sinh học đã có những dấu hiệu hồi sinh mạnh mẽ, với số lượng loài cá tăng từ 3 lên 32 loài. Về mặt xã hội, việc có khu vực bơi lội an toàn sẽ giúp người dân Paris thoát khỏi cái nóng oi bức của mùa hè, khi thành phố từng ghi nhận mức nhiệt độ kỷ lục gần 42C vào năm 2019. Sau Olympic, Paris có kế hoạch mở 26 bể bơi công cộng dọc sông Seine, tạo thêm không gian giải trí trong đô thị.

Người dân tránh nóng bên bờ sông Seine tại Paris, Pháp, ngày 5/7/2025. Ảnh: THX/TTXVN

Kinh nghiệm làm sạch sông ô nhiễm ở Ấn Độ

Ấn Độ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng sông ngòi quy mô lớn. Ủy ban Kiểm soát Ô nhiễm Trung ương (CPCB) đã xác định hơn 300 đoạn sông bị ô nhiễm cần phục hồi. Nước thải đô thị chưa qua xử lý là nguyên nhân chính gây ô nhiễm, cùng với hơn 160.000 tấn chất thải rắn đô thị được tạo ra mỗi ngày và thường rò rỉ vào sông ngòi. Các dự án phục hồi đã chứng minh rằng can thiệp kỹ thuật và quy hoạch đô thị có thể tạo ra sự khác biệt.

Ví dụ điển hình là sông Sabarmati ở Ahmedabad, nơi việc thu gom nước thải, nạo vét và tạo ra các không gian công cộng đã biến lòng sông từng bị bỏ quên thành một tài sản đô thị quan trọng, thu hút khách bộ hành và doanh nghiệp. Tuy nhiên, trường hợp sông Mithi (Mumbai) lại cho thấy sự nguy hiểm của việc bỏ bê, khi tình trạng lấn chiếm, tắc nghẽn do rác thải và phù sa đã làm trầm trọng thêm thảm họa lũ lụt.

Phân tích chuyên gia cho thấy chỉ tập trung vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật là không đủ. Nhiều dự án phục hồi thất bại vì không giải quyết được vấn đề hành vi xả. Mô hình thành công toàn cầu như sông Thames ở London, từng “chết về mặt sinh học”, đã hồi sinh nhờ các quy định môi trường được thực thi nghiêm ngặt và sự giám sát khoa học liên tục.

Tổ chức Earth5R tại Ấn Độ đã áp dụng cách tiếp cận này thông qua mô hình River Guardians, đào tạo người dân địa phương để xác định các điểm ô nhiễm, tiến hành kiểm tra chất thải và báo cáo các vi phạm môi trường. Sự tham gia của cộng đồng là yếu tố then chốt, như ở sông Cooum (Chennai), nơi các chiến dịch nâng cao nhận thức và thu gom rác thải đã hỗ trợ việc chuyển hướng nước thải, đảm bảo tính bền vững và giảm thiểu tình trạng đổ rác thải trái phép.

Tương lai của việc phục hồi sông ngòi ở các thành phố

Việc phục hồi sông ngòi mang lại ý nghĩa sâu sắc. Sông sạch giúp giảm thiểu sự tiếp xúc với mầm bệnh, hóa chất độc hại và nước thải ô nhiễm, từ đó giảm nguy cơ mắc các bệnh như tiêu chảy và nhiễm trùng da. Bên cạnh đó, việc tạo ra các không gian xanh ven sông đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện sức khỏe tinh thần và hạnh phúc của người dân, như đã được chứng minh tại Suối Cheonggye.

Về mặt kinh tế, các thành phố được hưởng lợi rõ rệt. Giá trị bất động sản thường tăng lên đáng kể (giá đất tăng 35-80% ở Seoul), du lịch phát triển mạnh (Varanasi), và các dự án lớn có thể tạo ra động lực kinh tế khổng lồ (tới 10,7 tỷ euro cho Olympic Paris). Sông ngòi hồi sinh cũng giúp khôi phục bản sắc văn hóa và niềm tự hào đô thị, chuyển các khu vực suy thoái thành các trung tâm giải trí và xã hội mới.

Tương lai của phục hồi sông ngòi phải được đặt trong bối cảnh thích ứng với biến đổi khí hậu. Các dòng sông “khỏe mạnh”, không bị bồi lắng và tắc nghẽn, đóng vai trò như một cơ sở hạ tầng khí hậu tự nhiên, giúp các thành phố thoát nước mưa hiệu quả hơn, giảm thiểu thời gian ngập lụt đô thị và hỗ trợ bổ sung nước ngầm. Việc khôi phục các vùng đất ngập nước và hành lang sông là yếu tố quan trọng giúp tăng khả năng chống chịu trước các hiện tượng thủy văn cực đoan.

Tuy nhiên, để đạt được tính bền vững, cần phải áp dụng mô hình quản trị tích hợp: đầu tư vào cơ sở hạ tầng hiện đại để xử lý nước thải , thực thi các quy định nghiêm ngặt (như trường hợp sông Thames) và tích hợp các chương trình thay đổi hành vi. Ý thức và sự tham gia của cộng đồng là yếu tố then chốt, biến cư dân thành những người có quyền lợi liên quan và bảo vệ dòng sông mỗi ngày, đảm bảo sức khỏe lâu dài của hệ sinh thái đô thị.

Tóm lại, các nỗ lực làm sạch sông ngòi nội đô trên thế giới cho thấy một mô hình chuyển đổi phức tạp và đa chiều. Thành công đòi hỏi sự hội tụ của ba yếu tố chính: đầu tư kỹ thuật khổng lồ vào cơ sở hạ tầng, sự hỗ trợ chính trị mạnh mẽ và nỗ lực tái tự nhiên hóa để tạo không gian xanh. Tuy nhiên, các chuyên gia khẳng định rằng tính bền vững lâu dài phụ thuộc vào sự thay đổi hành vi. Kết quả là sự cải thiện toàn diện: tăng đa dạng sinh học, cải thiện sức khỏe cộng đồng, và củng cố khả năng chống chịu của đô thị trước biến đổi khí hậu.