Bạo lực băng đảng ở Haiti

Một lực lượng an ninh quốc tế do quân đội Kenya làm nòng cốt đã được triển khai ở Haiti từ nhiều tháng qua nhằm đảm bảo an ninh cho dân thường Haiti khỏi tình trạng bạo lực giữa các băng đảng tội phạm vốn đã làm mưa làm gió tại quốc gia nhỏ bé, nghèo khó ở vùng Caribe này.

Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Liên hợp quốc vừa lên tiếng kêu gọi các quốc gia thành viên tăng cường đưa lực lượng an ninh đến Haiti để hỗ trợ lực lượng hiện hữu.

Sự xuất hiện của người Kenya đã tạo ra nhiều kỳ vọng

Vài tháng trước, việc đi bộ trên con đường chính này ở thủ đô Haiti là điều không thể tưởng tượng được; một liên minh các băng đảng đang hoành hành, bắt cóc thường dân, chặn các chuyến hàng thực phẩm và nước uống, và chiến đấu với Cảnh sát Quốc gia Haiti. Kể từ khi lực lượng cảnh sát nước ngoài được gọi là phái bộ Hỗ trợ An ninh Đa quốc gia (MSS) đến vào cuối tháng 6, các cuộc tấn công của tội phạm ở đây đã chậm lại.

Nhưng ở các “khu vực đỏ” trên khắp thành phố và xa hơn nữa, một cuộc chiến mới vừa bắt đầu, khi các băng đảng tội phạm vẫn đang thách thức MSS. Khi lăn bánh qua trung tâm thành phố Port-au-Prince, đoàn xe bọc thép của MSS đã bị hỏa lực dữ dội bắn vào. Một sĩ quan Kenya đã coi đó chỉ là “mưa” thông thường của một cuộc tuần tra ở Port-au-Prince, nhưng sau đó đã cẩn thận ghi lại những dấu vết đạn bắn để lại.

Lực lượng an ninh Kenya canh gác tại một khu vực dân cư.

Không một quân nhân nào bắn trả; họ không thể, vì xe của họ không có tháp pháo để bắn. Thực hiện những cú rẽ ba – bốn và năm điểm một cách chậm chạp đau đớn trên con phố hẹp, những chiếc xe chiến đấu khổng lồ đã rút lui dưới một cuộc tấn công dữ dội.

Ngày hôm sau, một sĩ quan Kenya đã trở thành người đầu tiên bị thương trong nhiệm vụ này, bị bắn vào cánh tay khi anh ta cố gắng giải cứu một xe tải chở ngũ cốc. Các chuyên gia an ninh chỉ trích hành động này là thiếu chuyên nghiệp; quân đội Kenya cho biết đây là lựa chọn duy nhất với thiết bị mà họ hiện có.

Từ năm 2022, các nhóm vũ trang nổi loạn ở Haiti đã trở thành điểm nóng ở khu vực Caribe. Đáp trả vũ lực đã trở thành lựa chọn hiển nhiên duy nhất vào tháng 3/2024, khi các băng đảng phối hợp tấn công vào các tòa nhà chính phủ và nhà tù đã buộc chính phủ Haiti phải giải tán, Thủ tướng thoái vị, đẩy đất nước vào tình trạng hỗn loạn chưa từng có.

Khối CARICOM đã dàn xếp việc thành lập một Hội đồng quản lý chuyển tiếp cho Haiti, sau đó bổ nhiệm ông Garry Conille – một bác sĩ người Haiti, cựu giám đốc khu vực của Cơ quan Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) – làm Thủ tướng lâm thời vào tháng 5/2024.

Trong một cuộc phỏng vấn hiếm hoi, ông Conille đã tóm tắt tình hình bằng các số liệu thống kê sẵn có của một nhà nhân đạo chuyên nghiệp: Hơn 85% khu vực đô thị Port-au-Prince nằm dưới sự kiểm soát của các băng đảng; khoảng 600.000 người đã buộc phải rời bỏ nhà cửa; khoảng 2 triệu người sống trong nỗi sợ bị hãm hiếp hoặc giết hại trong chính ngôi nhà của mình. “Mọi người đang sống trong hoàn cảnh rất tồi tệ. Vì vậy, họ muốn thấy hành động. Họ muốn thấy sự chuyển động”, Conille cho biết.

Thủ tướng Conille phải làm việc qua điện thoại mỗi ngày để đẩy nhanh việc chuyển giao hàng trăm triệu USD tiền quỹ và thiết bị mà các nhà tài trợ quốc tế cam kết cho MSS. Ông nói rằng cần phải nhanh hơn nữa. “Sự xuất hiện của người Kenya đã tạo ra kỳ vọng, và chúng ta cần đáp ứng kỳ vọng này, nếu không toàn bộ hệ thống sẽ sụp đổ, bao gồm cả uy tín của chính phủ chuyển tiếp”, ông giải thích khi chúng tôi đi qua những đống rác, chân tay giả bị bỏ lại và máy phát điện bị hỏng.

Một khu chợ ở Port-au-Prince đã nhộn nhịp trở lại sau khi có MSS.

Chỉ MSS thôi chưa đủ

Bản thân việc xây dựng căn cứ MSS đã là một thành tựu. Chỉ trong vài tháng, những lô đất trống bên cạnh Sân bay quốc tế Toussaint Louverture của Port-au-Prince đã chuyển mình từ một chiến trường thành một thị trấn nhỏ nhộn nhịp của những người đàn ông mặc quân phục.

Các nhân viên an ninh tư nhân đến trước, cắm trại dưới cánh máy bay cũ khi họ bảo vệ khu vực. Sau đó, một làn sóng các nhà thầu tư nhân được đưa vào, làm việc suốt ngày đêm để xây dựng các tuyến đường tiếp cận và bãi đáp trực thăng, một nhà ăn sáng bóng, bệnh viện dã chiến rộng lớn, lều mái vòm dài làm văn phòng và doanh trại, thậm chí cả phòng giặt ủi, nơi có các biển cảnh báo “không được ném áo giáp vào máy sấy”.

Bốn trăm cảnh sát Kenya sống ở đây, nhiều người trong số họ được tuyển chọn từ các đơn vị đặc biệt và cảnh sát biên giới. Họ là lực lượng tiên phong của một lực lượng có thể sớm tăng lên 2.500 người, với nhiều nhân sự dự kiến đến từ Jamaica, Benin, Chad, Bahamas, Bangladesh, Barbados và Belize theo lời kêu gọi của Liên hợp quốc.

Nhiệm vụ này được thiết kế để phá vỡ khuôn mẫu; không giống như các nhiệm vụ gìn giữ hòa bình trước đây ở Haiti, MSS độc lập với Liên hợp quốc. Được tài trợ phần lớn bởi Mỹ, cùng với Pháp và Canada, nhiệm vụ này sẽ bao gồm chủ yếu là cảnh sát chứ không phải quân đội, và được giao nhiệm vụ tăng cường các hoạt động của Cảnh sát Quốc gia Haiti thay vì gạt họ sang một bên (người dân địa phương quen gọi MSS là “người Kenya”).

Chỉ huy MSS Godfrey Otunge, một quan chức cảnh sát cấp cao đến từ Kenya với kinh nghiệm làm việc ở nhiều nơi như Hàn Quốc, Italy và Ấn Độ, cho biết ông đã cùng đưa ra quyết định với tân Tổng Giám đốc Cảnh sát Quốc gia Haiti Rameau Normil.

Cảnh sát Kenya không còn xa lạ với các cáo buộc vi phạm nhân quyền, nhưng họ đang đặt ra các rào cản để tránh các trường hợp bê bối thường xảy ra với các lực lượng gìn giữ hòa bình trước đây ở Haiti. Với nhiệm vụ vẫn đang trong “giai đoạn một” của quá trình triển khai, ông Otunge cho biết đây là một dấu hiệu tốt khi những người lính của ông đã có thể thực hiện các cuộc tuần tra để thiết lập sự hiện diện trước công chúng, trong khi chờ đợi đạt được quân số đầy đủ. “Một khi chúng ta đạt được năng lực hoạt động đầy đủ, sẽ không có gì phải lo lắng về vấn đề băng đảng ở đất nước này nữa”, ông nói.

Sự tự tin của ông Otunge có sức lan tỏa. Không có gì ngạc nhiên khi các sĩ quan của ông coi thường các băng đảng của Haiti như những kẻ nghiệp dư so với những kẻ thù trước đây của họ, như Al Shabaab – chi nhánh al Qaeda ở Kenya.

Các chuyên gia an ninh tại Hoa Kỳ và Haiti nói với CNN rằng nhận thức là tất cả trong giai đoạn quan trọng này. Một số người bày tỏ lo ngại rằng phái bộ an ninh này đang phải vật lộn để đáp ứng kỳ vọng ở nước ngoài, với các video lan truyền của các nhà báo địa phương tại Port-au-Prince cho thấy cảnh sát Haiti và MSS xử lý một số vụ giao tranh một cách vụng về và hét vào mặt nhau trong sự thất vọng rõ ràng.

Những chiến thắng về mặt chiến thuật được hy vọng sẽ giúp xác thực các cam kết của chính phủ nước ngoài đối với MSS và thậm chí thuyết phục nhiều đối tác quốc tế mở hầu bao tài trợ. Trong cuộc họp báo ngày 30/7/2024, Cảnh sát trưởng Haiti cho biết hơn 100 thành viên băng đảng đã bị tiêu diệt trong các cuộc đấu súng với cảnh sát và thêm 65 tên đã bị bắt trong các hoạt động gần đây. Tuy nhiên, những con số như vậy vẫn chưa đủ để nói đến quy mô tội phạm và tình trạng vô luật pháp ở khu vực Port-au-Prince.

Tuần trước, một băng đảng đã đột kích trường nội trú dành cho trẻ em khiếm thính Institut Monfort ở vùng ngoại ô phía Tây của thủ đô Port-au-Prince. Theo sơ Lamercie Estinfort, vụ tấn công đã khiến các nữ tu làm việc ở đó và 47 người được họ chăm sóc phải tản mác vào ban đêm, buộc họ phải trú ẩn tại các tổ chức tôn giáo khác trên khắp thành phố. Không ai đến giúp, cô nói – không phải cảnh sát, cũng không phải lực lượng MSS. Cô và những đứa trẻ hiện nằm trong số hàng trăm nghìn người Haiti mất nhà cửa do các cuộc tấn công của băng đảng. Vụ việc này là một trong số nhiều vụ việc làm dấy lên nỗi lo sợ rằng khi MSS đóng quân cố định ở nội ô Port-au-Prince thì các nhóm tội phạm lại dạt ra vùng ngoại ô của thành phố.

Xa hơn về phía tây, tại thị trấn Ganthier, một phản ứng chung vào tuần trước của Cảnh sát Quốc gia Haiti và lực lượng MSS đối với một cuộc tấn công của băng đảng 400 Mawozo được coi là một chiến thắng, nhưng đã chứng minh là không có kết quả, khi nhóm này vẫn tấn công trong khu vực.

Nhưng các băng đảng vẫn còn mạnh và đang hoành hành tại những nơi không có MSS.

Chính quyền Tổng thống Biden là bên ủng hộ lớn nhất cho sứ mệnh MSS, cam kết tài trợ ít nhất 380 triệu USD. Chính quyền Mỹ đang theo dõi chặt chẽ tiến độ thực tế. Khi ghé thăm căn cứ MSS tuần trước, Đại sứ Mỹ tại Haiti Dennis Hankins đã nói với báo chí rằng ông đã tổ chức bữa sáng cho các quan chức cấp cao của Kenya vào các ngày cuối tuần, tự mình chiên trứng tráng và bánh mì nướng kiểu Pháp. Ông Hankins hứa rằng sẽ có thêm nhiều thiết bị hơn nữa, cho rằng MSS đã có tác động tâm lý mạnh mẽ.

Cho đến nay, Mỹ đã tìm cách tránh bất kỳ sự vướng mắc quân sự nào ở Haiti. Thay vào đó, Bộ trưởng Ngoại giao Antony Blinken đã tuyên bố vào tháng 3/2024 rằng Mỹ sẽ đóng góp 300 triệu USD cho một phái bộ hỗ trợ an ninh đa quốc gia tại quốc gia này. Nhưng cho đến nay, chỉ có 18 triệu USD được gửi vào Quỹ ủy thác do Liên hợp quốc quản lý cho phái bộ này, với 8,7 triệu USD của Canada cung cấp, 3,2 triệu USD của Pháp và 6 triệu USD của Mỹ. Phái bộ do Kenya dẫn đầu, cũng bao gồm nhân sự đến từ Bahamas, Bangladesh, Barbados, Benin, Chad và Jamaica, hiện đang bị hoãn lại do lo ngại về tình hình bất ổn chính trị của Haiti.

Tháng 7/2024, hàng chục máy bay trực thăng đã thực hiện một loạt các chuyến bay sơ tán khẩn cấp cho công dân Hoa Kỳ, hạ cánh và cất cánh bên cạnh tòa nhà đại sứ quán – một hoạt động có rủi ro cao mà bất kỳ thành viên nào của Kraze Baryé cũng có thể dễ dàng lật đổ chỉ bằng một vài vòng đạn. Nhưng các chuyến bay đã đến và đi mà không có sự cố nào.

Các chuyên gia cho biết, bất chấp mọi màn phô trương sức mạnh, sự kiểm soát mà các băng đảng Haiti có được là mong manh và chúng thường thiếu tính kỷ luật và huấn luyện. Nhiều nhà quan sát lâu năm, bao gồm cựu Đại sứ Mỹ Rick Barton, tin rằng chỉ cần một lực lượng chiến đấu chuyên biệt nhỏ – chẳng hạn như vài trăm lính thủy đánh bộ – là có thể ngăn chặn toàn bộ cuộc khủng hoảng và tạo ra các điều kiện phù hợp để một phái bộ an ninh đa quốc gia lớn hơn đến để hỗ trợ cảnh sát Haiti