Ai là “Thần tổ” của nghề nông, lễ rước “Lúa thần” có gì đặc biệt?

Hùng Vương cũng được coi là Thần tổ của nghề nông , vì thế tại Phú Thọ, trong nhiều lễ hội đầu năm, mọi người sẽ dễ nhận ra những nghi thức và diễn xướng dân gian gắn liền với cây lúa, hạt thóc hay vua quan dạy dân cày cấy… vô cùng độc đáo.

Truyền thuyết kể rằng các Vua Hùng thường đi thăm dân, dạy dân trồng lúa, cấy lúa và cùng các lão làng khấn vía lúa, cầu trời đất cho dân no đủ. Nơi Vua Hùng lên gọi Vía lúa là đỉnh núi Hùng, nay là đền Thượng trên núi Nghĩa Lĩnh (thuộc di tích quốc gia đặc biệt Đền Hùng ở xã Hy Cương, TP.Việt Trì, tỉnh Phú Thọ).

Nhớ người dạy dân làm nông

Lễ rước Thần Lúa ở Hội Trò Trám (xã Tứ Hạ, Lâm Thao, Phú Thọ). Ảnh: N.H

Trong đền Thượng, có thờ một tảng đá đẽo hình vỏ trấu rất to, người dân thường tổ chức, thực hiện nghi lễ tế “Lúa thần” vào ngày mùng 1 tháng Giêng và ngày mùng 10 tháng 10 âm lịch hàng năm.

Người dân vẫn truyền lại rằng, tại chính nơi đây, từ thuở khai lập Nhà nước Văn Lang, các Vua Hùng hàng năm kế tục nhau lên cầu trời đất, khấn tế gọi vía hạt Lúa thần và cầu cho mưa thuận gió hòa, an dân hạnh phúc…

Tục thờ lúa không chỉ diễn ra ở đền Thượng mà nhiều địa phương khác trong tỉnh Phú Thọ. Tại các lễ hội truyền thống, những nghi lễ, diễn xướng liên quan đến cây lúa, hạt thóc cũng được đan xen thực hiện nhằm tưởng nhớ đến công ơn của các vị Vua Hùng đã có công hướng dẫn người dân làm nông nghiệp.

Cụ thể, ở xã Thanh Đình, TP.Việt Trì, năm nào cũng vậy, cứ vào ngày mùng 4 tháng Giêng lại diễn ra lễ cầu mùa với tục hèm độc đáo rước ông Khiu, bà Khiu.

Trên kiệu rước ông Khiu, bà Khiu để cỏ de (một loại cỏ có lá giống lá lúa) buộc lẫn bó lúa tẻ, lúa nếp và một ít hạt ngô, đậu, khoai sọ và một cái bánh chưng dầy. Sau khi chủ tế thực hiện nghi lễ ở Gò tế thánh (cánh đồng Ghệ), ông Khiu bưng mâm lúa và ngũ cốc, bà Khiu cầm chiếc bánh chưng tung xuống sân cho dân làng tranh lấy khước.

Hay như tục rước lúa thần trong Lễ hội Trò Trám ở xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao, diễn ra vào sáng ngày 12 tháng Giêng. Trong lễ hội, dân làng tổ chức rước “Lúa thần” và diễn trò trình nghề Tứ dân chi nghiệp.

“Lúa thần” là một khóm lúa bông dài, hạt mẩy, chủ tế chọn từ vụ mùa năm trước, đến Tết thêm một cây mía đủ ngọn. Cả khóm lúa và cây mía tượng trưng cây lúa thần. Đám rước đi quanh làng, về miếu Trám, khóm “lúa thần” được đặt lên bàn thờ và phường Trám diễn trò trình nghề.

Mong mùa màng bội thu

Lễ hội Vua Hùng dạy dân cấy lúa ở phường Minh Nông, TP.Việt Trì là lễ hội tái hiện rõ nét truyền thuyết về Vua Hùng dạy dân cấy lúa. Đó là lệ cầu xuống đồng vào ngày 1/6 và 1/11 âm lịch.

Theo tục lệ, dân làng chọn cử một cụ cao niên, làm lễ tế Thần Nông tại đàn xây trên khu ruộng Tịch điền, lễ vật gồm ván xôi gà, trầu cau, vài bó mạ, cây nêu cao. Sau khi tế lễ xong thì làm lễ xuống đồng.

Ông chủ tế kiêm chủ điền lúc này đóng vai tượng trưng cho Vua Hùng cùng các quan viên, hội đồng kỳ mục và đông đảo bà con dân làng ra ruộng cấy lúa. Một người cầm hương, một người cầm mạ, một người cầm lọng che cho chủ tế.

Ông chủ tế xắn quần, áo tế rồi cầm mạ lội xuống ruộng, cấy xong bó mạ thì lên bờ. Dân làng cùng nhau ùa xuống cấy tiếp trong không khí náo nhiệt, vui vẻ với mong muốn người người thạo việc, mùa màng bội thu, đông đàn dài lũ, người người no đủ. Cấy xong thửa ruộng, dân làng cùng ông chủ tế làm lễ tạ Thần Nông rồi cùng các quan viên, kỳ mục, bô lão trong làng về đền làm lễ tạ Thành hoàng.

Tại làng Cổ Tích (xã Hy Cương, TP.Việt Trì), có Lễ hạ điền được tổ chức vào ngày 25 tháng 5 âm lịch. Lễ vật gồm ván xôi gà và ba bó mạ. Ông Chúa đồng (người được dân làng chọn cử) chít khăn đỏ, áo đỏ xuống đồng cấy lúa. Khi Chúa đồng cấy xong, dân làng lấy bùn nhão tung vào Chúa đồng làm cho Chúa đồng ướt hết, với ý nghĩa cầu mong mưa thuận gió hòa.

Ở Kẻ Thiệc (tức xã Hà Thạch, thị xã Phú Thọ), lễ hạ điền được tổ chức vào ngày mùng 1 tháng 6 âm lịch. Ông Chúa đồng cấy xong lại cắm thêm mấy mầm khoai môn.

Lễ hạ điền ở xã Thụy Vân, TP.Việt Trì cũng được tổ chức vào ngày 15 tháng 6 âm lịch. Chúa điền lo 100 miếng trầu cau, đồng thời mỗi giáp phải sửa một ván xôi gà đem ra đình. Chúa điền làm lễ cúng thần linh trong đình rồi mới xuống ruộng cắm một cây nêu và cấy từ 8 – 12 khóm lúa quanh cây nêu. Một nghi thức không thể bỏ qua trong các lễ hội trên là trước lúc Chúa đồng xuống đồng cấy mở đầu thời vụ thì phải làm lễ cúng Thần Nông.

Ngô Hùng