AI bước vào thành phố: Tương lai tiện nghi hay kỷ nguyên giám sát mới?

Khi camera thông minh, cảm biến và các hệ thống phân tích dữ liệu được triển khai ngày càng dày đặc, trí tuệ nhân tạo (AI) đang âm thầm định hình lại cách vận hành của các đô thị hiện đại.

Công nghệ hứa hẹn mang đến một thành phố an toàn hơn, trơn tru hơn, nhưng đồng thời cũng làm dấy lên những lo ngại về quyền riêng tư và khả năng mở rộng giám sát xã hội . Trong bối cảnh nhiều quốc gia bước vào cuộc đua đô thị thông minh, câu hỏi lớn đặt ra là: chúng ta đang tiến tới một tương lai tiện nghi, hay mở cửa cho một kỷ nguyên giám sát mới?

Hệ thống camera AI được lắp đặt phổ biến tại các thành phố của Trung Quốc , nhằm giám sát, phân tích và xử lý vi phạm giao thông. Ảnh: Công Tuyên – PV TTXVN tại Trung Quốc

Khi đô thị bước vào kỷ nguyên dữ liệu

Các thành phố hiện đại đang phải xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ: giao thông, dân cư, an ninh, dịch vụ công, công trình xây dựng. Vai trò của AI ngày càng trở nên rõ ràng khi công nghệ này giúp tự động hóa nhiều quy trình trước đây phụ thuộc mạnh vào con người.

Ở lĩnh vực xây dựng – vốn có nguy cơ tai nạn cao – AI đang cho thấy giá trị cụ thể. Chính quyền Singapore yêu cầu những công trường có giá trị lớn lắp đặt hệ thống Video Surveillance System (VSS) tích hợp trí tuệ nhân tạo. Hệ thống này liên tục ghi nhận hình ảnh và phân tích bằng thị giác máy tính để phát hiện việc đeo đồ bảo hộ, nhận diện khu vực nguy hiểm, cảnh báo khi công nhân tiến vào vùng cấm hoặc đứng quá gần thiết bị đang vận hành. Các hệ thống này giúp giảm đáng kể tai nạn và đảm bảo tiến độ công trình nhờ khả năng phân tích dữ liệu tức thời.

Tại Trung Quốc, cuộc thử nghiệm lớn nhất nằm ở Hàng Châu với hệ thống “ City Brain ” do Alibaba phát triển. Theo tạp chí Wired, nền tảng này phân tích dữ liệu từ hàng nghìn camera đặt khắp thành phố để đưa ra các điều chỉnh giao thông theo thời gian thực: từ việc tự động thay đổi chu kỳ đèn tín hiệu, định tuyến xe cứu thương, đến phát hiện những vụ va chạm nhỏ chỉ vài giây sau khi xảy ra. Trong khu vực thí điểm, tốc độ lưu thông được ghi nhận tăng khoảng 15% và thời gian xử lý sự cố giảm mạnh. Thành công bước đầu khiến City Brain nhanh chóng được triển khai sang hàng loạt thành phố khác của Trung Quốc.

Không chỉ giao thông, camera AI ở Trung Quốc còn được đẩy mạnh trong lĩnh vực an ninh công cộng. Nhiều đô thị sử dụng hệ thống nhận diện khuôn mặt để truy vết tội phạm, phát hiện người bị truy nã hoặc xử phạt vi phạm giao thông. Công nghệ nhận diện khuôn mặt đã được triển khai tại các nhà ga, sân bay, trung tâm thương mại và cả những khu dân cư lớn, trở thành một phần quen thuộc trong đời sống. Camera còn được tích hợp chức năng phát hiện hành vi bất thường như leo trèo tại khu vực cấm hoặc tụ tập đông người trái phép.

Giá trị lớn nhất của AI tại các đô thị tiên tiến nằm ở việc giúp các thành phố vận hành mượt mà hơn, những việc đòi hỏi phân tích dữ liệu lớn mà con người khó đáp ứng liên tục.

Bài toán quyền riêng tư & niềm tin

Mức độ sử dụng camera và AI quá rộng đã dẫn tới nhiều tranh cãi. Theo một báo cáo của Quỹ Quốc gia vì Dân chủ (NED, Mỹ), mô hình quản lý dựa trên dữ liệu có nguy cơ trở thành công cụ kiểm soát xã hội nếu không có cơ chế giám sát độc lập. Báo cáo cho biết việc tập trung dữ liệu nhận diện khuôn mặt và hành vi vào các hệ thống lớn làm gia tăng rủi ro lạm dụng và giảm tính minh bạch. Một số chuyên gia cũng cảnh báo về xu hướng toàn trị kĩ thuật số, khi chính quyền có khả năng theo dõi từng hoạt động của người dân trong không gian công cộng.

Trước những tranh luận ngày càng mạnh mẽ trong xã hội về việc lắp đặt camera tràn lan, Bắc Kinh gần đây bắt đầu thể hiện thái độ mềm hơn. Theo hãng tin Reuters, chính phủ Trung Quốc tuyên bố không được ép buộc cá nhân sử dụng nhận diện khuôn mặt, động thái được xem là nhằm trấn an dư luận trước nỗi lo công nghệ bị lạm dụng. Dù vậy, các chuyên gia cho rằng đây chỉ là điều chỉnh mang tính giới hạn, bởi hạ tầng giám sát vẫn nằm trong chiến lược quản trị của nước này.

Sự phát triển mạnh mẽ của camera AI đặt ra một loạt câu hỏi mang tính toàn cầu: dữ liệu hình ảnh thuộc về ai? Ai có quyền truy cập và sử dụng chúng? Cơ chế giám sát nào đảm bảo công nghệ không bị lạm dụng?

Tìm điểm cân bằng cho tương lai đô thị thông minh

AI có thể giúp thành phố sạch hơn, an toàn hơn và vận hành hiệu quả hơn. Nhưng cùng lúc, AI cũng có thể biến thành công cụ giám sát nếu thiếu minh bạch, thiếu tiêu chuẩn bảo vệ dữ liệu, hoặc tập trung quyền lực quá mức vào một trung tâm điều khiển.

Thách thức hiện nay không nằm ở bản thân công nghệ, mà ở cách xã hội quyết định sử dụng chúng. Các mô hình như camera AI trên công trường hay giao thông đang tạo ví dụ tích cực, khi công nghệ được tích hợp vào hệ thống vận hành. Ngược lại, cũng cho thấy việc thu thập dữ liệu quy mô lớn cần đi kèm kiểm soát minh bạch để tránh rủi ro xâm phạm quyền riêng tư.

Trong bối cảnh camera thông minh và cảm biến sẽ tiếp tục được triển khai rộng rãi, câu hỏi lớn đặt ra là: Làm thế nào để các đô thị phát triển mà không đánh mất sự đồng thuận của người dân? Câu trả lời phụ thuộc vào việc mỗi chính phủ thiết lập được quy tắc sử dụng dữ liệu rõ ràng, cho phép người dân được thông tin và có quyền lựa chọn.

AI đang định hình lại cách vận hành các thành phố. Tương lai của đô thị thông minh vì thế sẽ được quyết định không chỉ bởi kỹ thuật, mà bởi những nguyên tắc mà xã hội chọn để hướng dẫn công nghệ. Chỉ khi tìm được điểm cân bằng phù hợp, các thành phố mới có thể tận dụng sức mạnh của AI mà không trở thành “thành phố giám sát”.