‘Nước cờ’ của Israel tại châu Phi

Chính phủ Israel đang tìm cách chinh phục các quốc gia châu Phi , từ Nam Sudan đến Zambia , với hứa hẹn về viện trợ, vũ khí.

Giới chuyên gia nhận định, cách tiếp cận này dường như đang có tác dụng.

Israel tăng cường ngoại giao

Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu phát biểu tại phiên thảo luận cấp cao Khoá họp thứ 80 Đại hội đồng LHQ ở New York, Mỹ, ngày 26/9/2025. Ảnh: THX/TTXVN

Vào cuối tháng 8, các quan chức chính phủ Zambia và Israel đã cùng chào mừng việc mở lại đại sứ quán Israel ở Lusaka. Đây là lần đầu tiên sau 52 năm, lá cờ Israel được kéo lên tại thủ đô Zambia, sau một thời gian dài quan hệ bị cắt đứt.

Ngoại trưởng Israel Gideon Saar đã bay đến Zambia để tham dự sự kiện và chủ trì lễ cắt băng khánh thành. Ông Saar đăng lên mạng xã hội X: “Israel đang quay lại Zambia. Israel đang quay lại châu Phi”.

Truyền thông Israel đã ca ngợi diễn biến này. Còn đối với ông Saar, đây là một kỳ tích thực sự, diễn ra vào thời điểm Israel phải đối mặt với chỉ trích từ dư luận quốc tế về chiến dịch quân sự đã gây thiệt hại nặng nề ở Dải Gaza.

Theo nhận định của giới chuyên gia, việc Israel mở cửa Đại sứ quán tại Zambia nằm trong chuỗi bước đi chiến lược được Tel Aviv tính toán nhằm thu hút sự ủng hộ của các quốc gia châu Phi, vào thời điểm uy tín quốc tế của nước này đang suy giảm. Israel đang đặc biệt cần sự ủng hộ từ cộng đồng quốc tế. Trong giai đoạn từ năm 2015 đến năm 2023, Đại hội đồng Liên hợp quốc (LHQ) đã thông qua 154 nghị quyết chống lại quốc gia này, so với 71 nghị quyết chống lại tất cả các quốc gia khác cộng lại.

Một số ý kiến cho rằng việc củng cố quan hệ với Zambia dường như là nỗ lực của Israel nhằm tác động đến quốc gia láng giềng Nam Phi. Theo Al Jazeera, Nam Phi vốn là quốc gia chỉ trích Israel gay gắt nhất tại châu Phi. Điều này xuất phát từ chính lịch sử đau thương của Nam Phi dưới chế độ apartheid – từng được Tel Aviv ủng hộ – và vì Israel vẫn tiếp tục duy trì chính sách bị xem là “phân biệt chủng tộc” tại các vùng lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng. Câu nói nổi tiếng của Nelson Mandela năm 1997 rằng “tự do của Nam Phi sẽ không trọn vẹn nếu thiếu Palestine” đã trở thành kim chỉ nam cho lập trường kiên định của Nam Phi.

Một tuần trước sự kiện tại Zambia, Thứ trưởng Ngoại giao Israel Sharren Haskel đã đến thăm Nigeria và gặp gỡ người đồng cấp nước chủ nhà. Tuy nhiên Nigeria, vốn luôn tuyên bố ủng hộ người Palestine, đã không công khai cuộc gặp trên các kênh mạng xã hội.

Sau đó, bà Haskel đến Nam Sudan và hứa hẹn viện trợ cho quốc gia này. Trong một tuyên bố, bà Haskel đã đặt câu hỏi về lý do mọi ánh mắt lại đổ dồn về Gaza trong khi các quốc gia như Nam Sudan cũng đang phải đối mặt với các tình trạng khẩn cấp về nhân đạo.

Mối quan hệ nhiều thăng trầm

Trụ sở liên minh châu Phi tại Addis Ababa, Ethiopia . Ảnh: THX/TTXVN

Quan hệ Israel và các quốc gia châu Phi chuyển biến xấu từ cuộc chiến tháng 10/1973, khi các quốc gia này bắt đầu coi Israel xâm phạm không chỉ Palestine mà còn cả Ai Cập, và trên thực tế là cả châu Phi. Uganda là quốc gia đầu tiên quay lưng lại với Israel. Chỉ trong vòng vài tháng, hơn 20 quốc gia châu Phi đã đột ngột cắt đứt quan hệ với Israel. Tác động tập thể của sự phản đối lạnh lùng đó đã giáng một đòn ngoại giao nghiêm trọng vào Israel. Đây là điều chưa từng có tiền lệ, và chưa từng có khu vực nào lại cùng nhau hành động mạnh mẽ chống lại Israel như vậy.

Kể từ đó, Israel đã thúc đẩy việc quay trở lại thời kỳ thân thiện với châu Phi và đạt được một số thành công. Nước này đã mở lại ít nhất 11 đại sứ quán trên khắp châu Phi, giảm so với con số 33 đại sứ quán và lãnh sự quán ban đầu trước năm 1973. Một số quốc gia mà Israel đang tăng cường gần gũi chẳng hạn như Nigeria – một thành viên của Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC) gồm 57 quốc gia có dân số Hồi giáo đáng kể và đã nhiều lần kêu gọi ngừng bắn ở Gaza.

Sudan và Maroc, cũng là thành viên của OIC, đã đồng ý bình thường hóa quan hệ với Israel, sau Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) và Bahrain, theo Hiệp định Abraham năm 2020 do Mỹ làm trung gian. Năm 2021, Israel đạt được tư cách quan sát viên tại Liên minh châu Phi (AU), sau hai lần thất bại. Nam Phi và Algeria phản đối động thái này. Mặt khác, Palestine đã trở thành quan sát viên vào năm 2013.

Israel rất chú ý đến Đông Phi, đặc biệt là Ethiopia, nơi sinh sống của 160.000 người Do Thái. Năm 2016, Thủ tướng Benjamin Netanyahu có chuyến công du Đông Phi, thăm Uganda, Kenya, Rwanda và Ethiopia. Theo dữ liệu từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), cơ quan viện trợ Israel Mashav đã gửi viện trợ trị giá 45,5 triệu USD cho Ethiopia, Uganda, Tanzania, Nam Sudan và Kenya trong giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2021. Viện trợ thường được dành cho nông nghiệp, nước sạch và chăm sóc sức khỏe .

Các khoản viện trợ Israel dành cho châu Phi không chiếm tỷ trọng lớn về mặt tài chính. Ví dụ, Ethiopia, quốc gia nhận được phần lớn viện trợ của Israel tại châu Phi, đã nhận được 1,3 tỷ USD viện trợ của Mỹ vào năm 2024. Ngân hàng Thế giới (WB), Đức và Liên minh châu Âu đã trở thành những nhà tài trợ lớn nhất của Ethiopia kể từ khi Mỹ cắt giảm viện trợ nước ngoài. Các nhà nghiên cứu lưu ý rằng một số quốc gia Đông Phi chấp nhận tài trợ nhưng không cam kết hỗ trợ nhất quán cho Israel, do chính sách chung ủng hộ Palestine của Liên minh châu Phi (AU). Theo một nghiên cứu năm 2024 của nhà nghiên cứu Yaron Salman thuộc Đại học Ben-Gurion, Ethiopia đã nhiều lần bỏ phiếu chống Israel tại Liên hợp quốc trong giai đoạn 2012-2021, mặc dù đã nhận được hơn một nửa viện trợ của Tel Aviv cho châu Phi trong cùng thời gian.

Các quốc gia châu Phi khác, kể cả Nam Phi, cũng không tránh khỏi sức hấp dẫn từ vũ khí Israel, dù công khai ủng hộ Palestine. Theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI), Cameroon , Chad, Guinea Xích Đạo, Lesotho, Nigeria, Rwanda, Seychelles, Nam Phi và Uganda đều đã mua vũ khí từ Israel trong giai đoạn 2006-2010. Nhiều nước vẫn tiếp tục giao thương với Israel, mua mọi thứ, từ công nghệ giám sát, thiết bị nông nghiệp đến hàng tiêu dùng.

Xung đột ở Gaza bùng phát vào tháng 10/2023 đã tác động đến quan hệ của Israel và Lục địa Đen. Vào ngày 29/12/2023, Nam Phi đã kiện Israel lên Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), cáo buộc nước này có những hành động “diệt chủng” tại Dải Gaza. ICJ vào ngày 26/1/2024 đã ra lệnh cho Israel ngăn chặn hành vi diệt chủng đối với người Palestine và hành động nhiều hơn nữa để giúp đỡ người dân thường.

Mặc dù hầu hết châu Phi vẫn kiên quyết ủng hộ Palestine, nhà nghiên cứu Nam Phi Reneva Fourie lưu ý rằng Israel đang phần nào giành được lợi thế, ít nhất là với những người bạn mới như Zambia, và các quốc gia Arab như Morocco, những nước đã bình thường hóa quan hệ với Israel. Zambia và Nam Sudan nằm trong số 6 quốc gia châu Phi bỏ phiếu trắng trong cuộc bỏ phiếu đầu tiên của LHQ lên án cuộc tấn công của Israel vào tháng 11/2023. Cameroon, Ethiopia, Malawi và Guinea Xích Đạo cũng bỏ phiếu trắng. Trong khi đó, các quốc gia châu Phi khác đã bỏ phiếu ủng hộ.