Hành động ngay để giảm ô nhiễm không khí

Ô nhiễm không khí không chỉ dừng lại ở những con số hay các cảnh báo về bệnh hô hấp. Nó còn âm thầm len lỏi vào đời sống tinh thần của người dân, làm suy giảm chất lượng cuộc sống và phơi bày sự bất bình đẳng rõ rệt giữa các khu vực, nhóm dân cư.

Sát thủ vô hình

Hà Nội đang bước vào những ngày cuối tháng 2/2025 với bầu không khí dày đặc sương mù và khói bụi. Chỉ số chất lượng không khí (AQI) liên tục dao động ở mức trung bình đến kém, có thời điểm vượt ngưỡng nguy hại cho sức khỏe. Dữ liệu từ các trạm quan trắc của Sở TN&MT Hà Nội cho thấy sự chênh lệch rõ rệt về chất lượng không khí giữa các khu vực. Trong khi các quận nội thành như Ba Đình, Hoàn Kiếm hay Đống Đa thường xuyên ghi nhận mức AQI ở ngưỡng “kém” hoặc “xấu” do mật độ giao thông cao và thiếu không gian xanh, những khu vực ngoại ô hoặc các khu đô thị cao cấp lại có chỉ số tốt hơn đáng kể nhờ quy hoạch hiện đại và nhiều cây xanh.

Bầu trời mù mịt là cảnh tượng dễ bắt gặp tại Hà Nội vào những ngày gần đây. Ảnh: Phạm Hùng

Những người có điều kiện kinh tế khá giả có thể lựa chọn sống ở những khu vực ít ô nhiễm hơn hoặc trang bị các thiết bị lọc không khí đắt tiền. Trong khi đó, nhóm lao động thu nhập thấp, với những người làm việc ngoài trời như công nhân xây dựng, người bán hàng rong, tài xế xe ôm, không có lựa chọn nào khác ngoài việc hít thở không khí ô nhiễm hàng ngày. Đặc biệt, trẻ em và người già, những nhóm dễ tổn thương nhất, cũng chịu thiệt thòi nhiều hơn ở các khu vực ô nhiễm nặng.

PGS.TS Hồ Quốc Bằng – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu ô nhiễm không khí, Viện Môi trường và tài nguyên, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh cho biết, 3 thủ phạm chính gây ra tình trạng ô nhiễm không khí của Hà Nội là khí thải từ các phương tiện giao thông, khí thải từ các nhà máy sản xuất công nghiệp và hoạt động dân sinh. Trong đó, các phương tiện giao thông chiếm lượng phát thải lớn nhất với hầu hết khí độc có trong không khí: ôxit ni tơ (NOx) 87%, carbon monoxide (CO) 92%, điôxit sulfur (SO2) 57%, hợp chất hữu cơ dạng khí không chứa mê tan (NMVOC) 86%, khí mê tan (CH4) 96%, bụi mịn PM2.5 74%.

Trong số các phương tiện giao thông, thủ phạm hàng đầu thải 2 loại khí độc NOx và CO ở Hà Nội là xe máy. Xe tải hạng nặng là nguồn phát thải lớn nhất các loại bụi mịn. Đáng chú ý, theo chuyên gia này, có một nguyên nhân khá đặc biệt khiến cho ô nhiễm không khí ở Hà Nội nặng hơn ở TP Hồ Chí Minh dù rằng lượng khí độc phát thải ở Thủ đô thấp hơn, đó chính là yếu tố khí hậu. Thời tiết Hà Nội đang là mùa Đông khiến cho các khí thải mắc kẹt ở tầng sát mặt đất mà không thể thanh thải được.

Việc ô nhiễm không khí kết hợp với thời tiết nồm ẩm khiến không ít người dân gặp khó khăn trong sinh hoạt cũng như kiểm soát tâm trạng, cảm xúc. Anh Trần Văn Hùng – một nhân viên văn phòng tại quận Hoàn Kiếm, tâm sự: “Mỗi sáng đi làm, tôi cảm thấy ngột ngạt không chỉ vì khói bụi mà còn vì áp lực tinh thần. Không khí như thế này khiến tôi lúc nào cũng khó chịu”. Chất lượng cuộc sống của người dân Thủ đô cũng bị kéo tụt xuống bởi những hệ lụy từ ô nhiễm. Khó thở, ho khan, hen suyễn không còn là chuyện hiếm gặp. Nhiều gia đình buộc phải chi tiêu thêm cho khẩu trang, máy lọc không khí hay thăm khám y tế.

Cần hành động ngay

Nhiều nghiên cứu khoa học đã chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa ô nhiễm không khí và các vấn đề sức khỏe tâm thần. Một nghiên cứu gần đây được công bố trên tạp chí Nature Communications – do các nhà khoa học từ Đại học Birmingham và Đại học Manchester (Vương quốc Anh) thực hiện, cho thấy tiếp xúc ngắn hạn với ô nhiễm không khí do bụi mịn (PM) có thể làm giảm khả năng tập trung và nhận diện cảm xúc của con người, khiến các hoạt động hằng ngày như mua sắm trở nên khó khăn hơn.

Các nhà khoa học phát hiện rằng ngay cả việc tiếp xúc ngắn với nồng độ PM cao cũng có thể làm suy giảm sự tập trung, tăng mức độ xao nhãng và ảnh hưởng đến hành vi xã hội. Để nghiên cứu những tác động này, các nhà khoa học đã cho người tham gia tiếp xúc với không khí ô nhiễm, tạo ra từ khói nến, hoặc không khí sạch. Họ kiểm tra khả năng nhận thức trước và bốn giờ sau khi tiếp xúc, đo lường trí nhớ làm việc, sự chú ý có chọn lọc, khả năng nhận diện cảm xúc, tốc độ vận động tâm lý và khả năng duy trì sự chú ý.

Các chuyên gia cảnh báo, ngay cả mức độ ô nhiễm thấp cũng có thể gây ra những tác động nghiêm trọng đến sức khỏe não bộ của người dân. Ông Rachel Tham – nghiên cứu sinh về dịch tễ học môi trường tại Đại học Melbourne cho biết, ô nhiễm không khí có thể ảnh hưởng đến khả năng tư duy cả trong ngắn hạn và dài hạn. Đặc biệt nguy hiểm là các hạt bụi mịn trong không khí có khả năng xâm nhập sâu vào phổi và thậm chí đi thẳng vào não, gây viêm nhiễm và thay đổi cấu trúc não bộ theo thời gian. Trong khi đó, theo Tổ chức Y tế thế giới, tác động kết hợp của ô nhiễm môi trường và ô nhiễm không khí trong nhà đang gây ra khoảng 7 triệu ca tử vong sớm mỗi năm trên toàn cầu.

PGS.TS Phan Thu Phương – Giám đốc Trung tâm hô hấp Bệnh viện Bạch Mai cảnh báo, tác hại nghiêm trọng mà ô nhiễm không khí có thể gây ra với sức khỏe con người. Cụ thể, theo vị chuyên gia này, bụi có trong không khí ô nhiễm sẽ tác động, xâm nhập gây tổn thương và viêm nhiễm đường hô hấp. Bên cạnh đó, ô nhiễm không khí sẽ khiến các hạt bụi đi qua phế nang vào máu có thể gây ra các bệnh lý như tim mạch, thần kinh và nhiều bệnh lý khác. Đối với những người đang tiềm tàng bệnh hô hấp sống trong môi trường không khí ô nhiễm sẽ thường xuyên xuất hiện đợt cấp của các bệnh mạn tính.

Trong khi đó, theo TS Hoàng Dương Tùng – Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, không khí tại Hà Nội chủ yếu là ô nhiễm bụi mịn PM2.5, đây chính là sát thủ vô hình đối với sức khỏe con người. Ông phân tích rằng, PM2.5 là loại bụi có kích thước đường kính nhỏ hơn 1/30 sợi tóc, có thể luồn lách vào các túi phổi, tĩnh mạch phổi và xâm nhập vào hệ tuần hoàn máu, gây ra nhiều căn bệnh liên quan đến hô hấp, tim mạch. Một người hít vào và thở ra khoảng 22.000 lần một ngày, mỗi lần hít khoảng 500ml lượng khí, như vậy hằng ngày cần 10.000 lít không khí để thở. Bụi mịn PM2.5 với các chất độc hại luôn hiện hữu trong không khí, khi hít thở làm tăng nguy cơ đau tim và tỉ lệ đột quỵ.

Theo các chuyên gia, với tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng như hiện nay, chúng ta cần phải có hành động ngay lập tức và thật sự quyết liệt để cải thiện tình hình. Trước tiên cần có những giải pháp hạn chế các nguồn phát thải chính vào môi trường không khí, cụ thể nhất vào lúc này là khí thải từ phương tiện giao thông. Việc kiểm soát khí thải phương tiện giao thông cũng như chuyển đổi từ phương tiện sử dụng nhiên liệu truyền thống sang phương tiện giao thông xanh như xe điện, tàu điện sẽ là giải pháp hiệu quả và nhanh chóng nhất.