Cuộc đua phá vỡ lợi thế đất hiếm của Trung Quốc

Khi Trung Quốc thắt chặt cấp phép xuất khẩu, nhiều quốc gia bắt đầu nhân rộng mô hình Nhật Bản , đa dạng hóa nguồn cung và đầu tư mạnh vào năng lực chế biến trung gian.

Máy móc hoạt động tại mỏ khai thác đất hiếm ở Mountain Pass, California, Mỹ. Ảnh: REUTERS/TTXVN

Bình luận trên Diễn đàn Đông á (eastasiaforum.org), Apoorba Banerjee, chiến lược gia tại Malaysia, tập trung vào chuỗi cung ứng và khả năng phục hồi năng lượng, cho rằng Trung Quốc vẫn giữ ưu thế áp đảo trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu, một vị thế chiến lược đang được Bắc Kinh khai thác thông qua các cơ chế kiểm soát hành chính ngày càng tinh vi. Trong khi nhu cầu đất hiếm được Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) báo cáo sẽ tăng 6-8%, sự tập trung nguồn cung này vẫn là “một điểm yếu cốt lõi” đối với các nền kinh tế đối tác nếu không có sự đầu tư đáng kể vào đa dạng hóa.

Lợi thế của Trung Quốc đã phát triển từ các lệnh cấm vận công khai sang các biện pháp quản lý chặt chẽ. Đến năm 2025, đòn bẩy thường được sử dụng thông qua việc trì hoãn cấp phép, quản lý hạn ngạch và kiểm soát hành chính, thay vì lệnh cấm xuất khẩu trực tiếp.

Sự kiểm soát hành chính này được thắt chặt hơn vào tháng 4/2025 khi Trung Quốc bắt buộc cấp giấy phép đặc biệt cho một số loại đất hiếm và nam châm được sử dụng trong chuỗi cung ứng quốc phòng, năng lượng và ô tô. Các báo cáo giữa năm nay cũng cho thấy hạn ngạch khai thác và luyện kim đầu tiên của Trung Quốc đã được ban hành mà không có thông báo công khai, nhấn mạnh sự kiểm soát toàn diện của Bắc Kinh.

Bài học từ Nhật Bản và 3 nguyên tắc hành động

Chuyên gia Banerjee lưu ý, sự biến động về giá cả trên thị trường đã cản trở đầu tư vào cơ sở hạ tầng đất hiếm, vốn cần nhiều năm để xây dựng nhưng dễ bị suy yếu bởi suy thoái thị trường. Do đó, chỉ tín hiệu thị trường thôi là không đủ để đảo ngược lợi thế của Trung Quốc. Các nền kinh tế cần hành động dựa trên những nguyên tắc chính sách cụ thể, học hỏi từ mô hình thành công của Nhật Bản sau tranh chấp đất hiếm năm 2010.

Phản ứng của Nhật Bản lúc bấy giờ không chỉ là kiện tụng tại WTO mà còn kết hợp tài chính ưu đãi, thỏa thuận bao tiêu, chuyên môn chế biến và quan hệ đối tác phân phối. Để đa dạng hóa nguồn cung, các quốc gia nên tuân theo ba nguyên tắc cốt lõi:

Thứ nhất, xây dựng năng lực trung gian nhanh chóng (Midstream Capacity). Các quốc gia cần ưu tiên xây dựng chuỗi cung ứng nhanh hơn và linh hoạt hơn, đặc biệt là ở khâu trung gian (chế biến, tinh chế).

Sử dụng các công cụ như hợp đồng mua sắm , ưu đãi thuế và tín dụng xuất khẩu để hỗ trợ chi phí cho các công ty hợp tác với nhiều nhà cung cấp.

Khuyến khích các thỏa thuận mua bán đất hiếm nhằm đưa thêm năng lực chế biến và sản xuất nam châm vào các trung tâm đối tác như Đông Nam Á và Australia.

Phân bổ kinh phí cho các dây chuyền thử nghiệm chung để giúp các công ty nhỏ hơn vượt qua các quy trình chứng nhận phức tạp.

Thứ hai, hỗ trợ tài chính toàn bộ chuỗi cung ứng. Thay vì chỉ tập trung đầu tư vào các mỏ khai thác (khâu thượng nguồn), tài chính nên hỗ trợ toàn bộ chuỗi cung ứng, mở rộng quy mô những gì đã hiệu quả với Nhật Bản.

Các thỏa thuận bao tiêu có cấu trúc, bao gồm dịch vụ kỹ thuật (bí quyết chế biến, đảm bảo chất lượng) và cơ chế định giá dài hạn, có thể giảm thiểu rủi ro thương mại, tạo sự ổn định cần thiết cho đầu tư.

Thứ ba, tăng tốc độ cấp phép và tính minh bạch. Tốc độ cấp phép nên được coi là một biến số chính sách chiến lược. Các quốc gia đối tác nên thiết lập các mốc thời gian cấp phép rõ ràng, thống nhất về các tiêu chuẩn môi trường chung và công nhận lẫn nhau các quy trình kiểm toán.

Việc tăng cường tính minh bạch về khung thời gian cấp hạn ngạch và cấp phép sẽ hạn chế khả năng của bất kỳ chủ thể đơn lẻ nào (bao gồm cả Trung Quốc) tác động đến mốc thời gian cung ứng chỉ thông qua thủ tục giấy tờ.

Đệm chống sốc và đổi mới công nghệ

Bên cạnh chiến lược dài hạn, các biện pháp ngắn hạn vẫn quan trọng. Việc xây dựng các vùng đệm như kho dự trữ chiến lược, thỏa thuận mua chung và giá sàn có thể làm giảm bớt các cú sốc và ổn định đầu tư trong khi năng lực được xây dựng. Những công cụ này hiện đang được thảo luận tại các nước G7 và EU.

Về mặt công nghệ, nam châm không chứa đất hiếm đang được phát triển, dẫn đầu là Niron Magnetics. Tuy nhiên, với dự báo lạc quan về thị phần hạn chế vào cuối thập kỷ này, các nhà đầu tư quốc phòng, ô tô và lưới điện vẫn sẽ cần nam châm đất hiếm chất lượng với số lượng lớn. Điều này đặt gánh nặng trở lại việc xây dựng năng lực trung gian.

Tóm lại, chiến lược phá vỡ lợi thế đất hiếm của Trung Quốc cần có cái nhìn sáng suốt: thay vì cố gắng loại bỏ đòn bẩy thông qua kiện tụng, trọng tâm chính sách nên là xây dựng và thẩm định năng lực đa dạng đủ nhanh để không một chủ thể đơn lẻ nào có thể quyết định thời hạn giao hàng. Sự kết hợp giữa các thỏa thuận mua bán nhiều năm, neo giữ các dây chuyền sản xuất nam châm và sự công nhận lẫn nhau về tiêu chuẩn, như kinh nghiệm của Nhật Bản, là con đường hiệu quả để củng cố an ninh nguồn cung toàn cầu.