Lâm Bình (Tuyên Quang): Giá trị văn hóa, lịch sử độc đáo chùa Phúc Lâm

Chùa Phúc Lâm nằm ở thôn Nà Tông, xã Thượng Lâm, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang hiện còn bảo lưu nhiều giá trị di sản văn hóa độc đáo.

Dấu ấn văn hóa nhà Trần trên đất Thượng Lâm

Chùa Phúc Lâm hay còn gọi là Phúc Lâm Cổ Tự

Chùa Phúc Lâm có tên đầy đủ là “Phúc Lâm Cổ Tự” (có nghĩa là ban phúc lành cho núi rừng) tọa lạc trên một gò đất cao, rộng và bằng phẳng, quay theo hướng Tây Nam nhìn ra cánh đồng bản Nà Tông. Phía xa hơn nữa là những dãy núi Thượng Lâm trùng điệp, mây trắng bao phủ quanh năm. Thượng Lâm là một trong những thắng cảnh nổi tiếng của huyện Lâm Bình. Nơi đây được bao bọc bởi những dãy núi đá, Thượng Lâm được ví như một “vườn treo Babilon” tại huyện Lâm Bình.

Trải qua bao thế hệ, những người cao niên tại Thượng Lâm – Lâm Bình thường kể cho con cháu về truyền thuyết phượng hoàng về làm tổ trên vùng đất mình sinh sống.

Theo truyền thuyết kể rằng, vùng đất này là nơi giao hòa giữa trời và đất, địa khí phong thủy, hữu tình. Vào một ngày kia người dân trong vùng chợt nhìn thấy một đàn phượng hoàng bay về, mỗi con đậu trên một ngọn núi để làm tổ. Nhưng chỉ có 99 ngọn núi đủ để 99 con đậu, còn một con bay lượn đi, lượn lại không tìm thấy chỗ đậu bèn vỗ cánh bay đi. Vậy là, cả đàn lại bay theo con chim đó, để lại dấu tích 99 ngọn núi với hình dáng chim phượng hoàng, mỗi ngọn núi một thế đứng khác nhau tạo thành quần thể núi đá sinh động bao quanh lòng chảo Thượng Lâm trù phú.

Ngọn núi ở phía sau chùa Phúc Lâm cao sừng sững, người dân trong vùng vẫn quen gọi là ngọn núi cổ Rùa gắn với sự tích “Chiếc cầu da” ở nơi “Sơn kỳ, thủy tú” càng làm cho quần thể ngôi chùa và thung lũng Thượng Lâm thêm màu huyền thoại.

Theo nghiên cứu, ngôi chùa cổ xưa kia được làm chủ yếu bằng gỗ, khá phổ biến ở những ngôi chùa làng vùng Trung du Bắc bộ. Khuôn viên chùa nằm trên gò đất rộng khoảng 600m2, nền móng có hình chữ Đinh gồm hai đơn nguyên kiến trúc là tòa Tiề.n đường và tòa Thượng điện.

Chùa Phúc Lâm ngoài thờ phật còn thờ các vị thần bản địa, gắn bó trực tiếp với cuộc sống thường ngày của bà con nơi đây. Đây cũng là nét sinh hoạt tín ngưỡng độc đáo của ngôi chùa ở vùng cao.

Những tảng kê chân cột bằng đá xanh hình vuông tại chùa

Tại chùa Phúc Lâm đã phát hiện tổ hợp các mảnh tháp đất nung gồm: mái tháp, thân tháp, đế tháp và các mảng phù điêu trang trí kiến trúc với các chủ đề như: rồng, chim phượng hoàng, mảnh tháp có trang trí hình cánh sen cách điệu ở đế tháp. Các mảng phù điêu hình rồng mang đặc trưng tranh rồng thời Trần như: bờm chải ngược uốn cong hướng lên trên đỉnh đầu, mắt mở to, chân có 3 móng vuốt… các hiện vật được tạo dáng hình khỏe khoắn, đường nét điêu khắc rõ ràng.

Các hiện vật còn được lưu giữ tại chùa như: Mảng trang trí vật liệu kiến trúc bằng đất nung, bình đồ kiến trúc của ngôi chùa, các mảng tháp đất nung cùng hệ thống tượng thờ… đã chứng minh chùa Phúc Lâm ra đời trong khoảng thời gian giữa thế kỷ XIII và XIV (dưới thời Trần) theo những phế tích còn lại cho thấy: Tòa tiề.n đường có kích thước là 15m x 6m, đây là nơi để nhân dân địa phương tới hành lễ vào các ngày rằm và mùng một hàng tháng. Đặc biệt trên nền của ngôi chùa xưa đã phát hiện được 14 tảng kê chân cột bằng đá xanh hình vuông, có một số tảng kê chân cột vẫn còn đặt ở vị trí khởi nguyên của nó.

Các pho tượng ở đây mang nhiều nét đặc trưng của cư dân văn hóa vùng cao. Theo các nhà khảo cổ thì các pho tượng này có niên đại khoảng thế kỷ XIV, là một trong số ít tượng thờ ở vùng núi phía Bắc có niên đại sớm. Tượng được làm bằng gỗ, để mộc không sơn son thiếp vàng. Tượng có khuôn mặt nữ, đầu búi tóc trên đỉnh, phía dưới của tượng đã bị hư hại nhiều. Giữa gian tiề.n đường là nơi đặt hương án, phía sau nhang án là phật điện (Tòa Tam bảo).

Tòa Tam bảo của chùa Phúc Lâm có bốn lớp tượng phật, bệ được làm theo kiểu giật cấp, các pho tượng đều được làm bằng gỗ, để mộc ở tư thế ngồi thiền trên tòa sen; các pho tượng mang nhiều nét văn hóa của cư dân vùng cao; tượng không được chạm khắc trau chuốt, các đường nét không mềm mại nhưng rất có hồn, dáng vẻ tự nhiên (giống như tượng tạc ở nhà mồ của các đồng bào Tây Nguyên).

Hai ảnh trên: Những pho tượng gỗ được thờ tại chùa Phúc Lâm

Phát huy giá trị di tích

Việc phát hiện dấu tích của ngôi chùa cổ trên vùng đất của huyện Lâm Bình có ý nghĩa và giá trị khoa học rất lớn. Các nhà khoa học đã nghiên cứu và triển khai công tác thám sát, khai quật khu di chỉ, qua đó góp phần làm sáng tỏ những giá trị có ý nghĩa về mặt lịch sử cách ngày nay hàng trăm năm…

Ngoài các hiện vật mà Bảo tàng Tuyên Quang phát hiện, một số hiện vật gắn liền với dấu tích ngôi chùa cổ vẫn đang được đồng bào ở xã Thượng Lâm gìn giữ như những báu vật. Trong đó, có hơn một chục bức tượng thờ cùng các hiện vật có giá trị khác. Đây là những hiện vật đã tồn tại hàng trăm năm nay, được sáng tạo từ đôi bàn tay tài hoa của các nghệ nhân dân gian.

Năm 2009, Bộ Văn hóa, thể thao và Du lịch đã xếp hạng chùa Phúc Lâm trở thành Di tích quốc gia. Đây là niềm tự hào và cũng đặt ra cho chính quyền và nhân dân địa phương trách nhiệm trong việc gìn gữi và bảo tồn di tích văn hóa cấp Quốc gia đối với chùa Phúc Lâm. Năm 2012, UBND huyện Lâm Bình đã triển khai thực hiện dự án công trình tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị truyền thống chùa Phúc Lâm.

Theo đó, chùa được dựng bằng gỗ ở chính vị trí chính giữa tòa Tam bảo của ngôi chùa xưa, kiến trúc hình chữ Nhất theo phong cách kiến trúc cổ Việt Nam. Việc tồn tại ngôi chùa Phúc Lâm qua nhiều thế kỷ, chứng tỏ rằng, dưới triều đại nhà Trần, kinh tế, văn hóa ở mảnh đất này đã rất phát triển và đã có sự giao thoa về phương diện văn hóa giữa đồng bào dân tộc Tày miền núi với các địa phương khác trong cả nước.

Năm 2013, công trình tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị truyền thống chùa Phúc Lâm được hoàn thiện và ngôi chùa cổ Phúc Lâm đã trở thành điểm du lịch tâm linh của đông đảo du khách gần xa. Hằng năm cứ vào dịp từ ngày 13 đến 15 tháng Giêng đầu năm mới nhân dân trong xã Thượng Lâm và huyện Lâm Bình cũng như du khách thập phương đã tập trung đi lễ cầu an, cầu phúc tại chùa Phúc Lâm. Chính quyền xã Thượng Lâm phối hợp với nhà chùa tổ chức Hội chùa Phúc Lâm gắn với Lễ hội Lồng tông và Ngày hội văn hóa các dân tộc của xã.

Ông Hoàng Văn Thức – Trưởng phòng Văn hóa – Thông tin huyện Lâm Bình cho biết: Có thể thấy, những giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật của đình chùa Phúc Lâm là một nguồn tài nguyên du lịch đặc sắc. Do đó, kế hoạch xây dựng chuỗi du lịch tâm linh trên địa bàn xã Thượng Lâm và huyện Lâm Bình gắn với di tích chùa Phúc Lâm cho thấy nhiều triển vọng và mang tính khả thi.

Lê Hoàn