Cụ rùa Hồ Gươm là ba ba khổng lồ?
Sau khi tìm hiểu về rùa khổng lồ từng tồn tại rất nhiều ở các hồ nước dọc sông Hồng, tôi có thêm phát hiện thú vị: rùa Hồ Gươm là… ba ba!
Trong khi PGS.TS. Hà Đình Đức và một số nhà khoa học kiên quyết khẳng định rùa Hồ Gươm là một loài mới, không phải giải Thượng Hải, thì một số nhà khoa học không phản đối, song nhất quyết không nghe.
Số nhà khoa học khẳng định rùa Hồ Gươm cùng loài với giải Thượng Hải chiếm số đông. Các nhà khoa học nước ngoài, thuộc các chương trình bảo tồn rùa của quốc tế hoạt động ở Việt Nam, sau quá trình nghiên cứu, cũng khẳng định rùa Hồ Gươm là giải, cùng loài với cá thể giải Thượng Hải, hiện chỉ còn 2 con ở Trung Quốc.
Bô xương rua Hô Gươm giư ơ chua Hưng Ky mây chuc năm qua hiên đươc trưng bay ơ Bao tang Ha Nôi
Giám đốc Chương trình rùa châu Á, ông Douglas Hendrie, đã có nhiều năm bỏ công sức lặn lội, tìm kiếm rùa nước ngọt khổng lồ ở Việt Nam. Chính ông đã tức tốc cứu chú rùa nặng 90kg bị người dân Sơn Tây tóm được thả về hồ Đồng Mô. Nhà khoa học nghiên cứu về rùa có tầm vóc quốc tế này đã làm các loại xét nghiệm cần thiết (kể cả làm xét nghiệm ADN tại một cơ quan trong nước là Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật cho khach quan) và khẳng định rùa Đồng Mô cùng loài với rùa Hồ Gươm, cùng loài với cả hai con giải hiện đang được nuôi dưỡng trong vườn thú ở Trung Quốc.
Ông Peter Richard, chuyên gia bảo tồn quốc tế, nhà khoa học hàng đầu thế giới về loài Rafetus Swinhoei, cũng khẳng định như ông Douglas Hendrie, rằng rùa Hồ Gươm chính là giải, cùng loài với rùa Đồng Mô, tiêu bản ở Hòa Bình và giải Thượng Hải.
Ông Nguyên Văn Ao (Phu Tho) va chiêc so giai
Ông Peter Richard đã từng mang 2 bộ xương rùa tư Viêt Nam sang Trung Quốc để so sánh và xác định chúng cùng một loài. Như vậy, cả so sánh hình thái, xươn.g s.ọ, xét nghiệm ADN, các nhà khoa học hàng đầu thế giới đã khẳng định “cụ” rùa Hô Gươm là loài giải nước ngọt khổng lồ.
Video đang HOT
Tất nhiên, PGS. Hà Đình Đức, người coi “cụ” rùa Hồ Gươm là thánh thân, không bao giờ chấp nhận khẳng định này của các nhà khoa học thế giới. Dù rùa Đồng Mô có là giải Thượng Hải đi chăng nữa, thì cũng chẳng liên quan gì đến rùa Hồ Gươm, vì rùa Hồ Gươm là loài mới, là “rùa Lê Lợi” – cai tên do ông đăt.
Trong khi đó, một số nhà khoa học trong nước, theo quan điểm phản bác rùa Hồ Gươm là giải Thượng Hải, thì lại coi rùa Hồ Gươm cùng loài với rùa Đồng Mô, cùng loài với tiêu bản rùa Hòa Bình và ở dọc sông Hồng. Các nhà khoa học thống nhất gọi rùa hồ Gươm, rùa Đồng Mô là rùa nước ngọt mai mềm khổng lồ và đây là loài mới của Việt Nam.
So rua thu đươc ơ Thanh Hoa. Anh PGS. Ha Đinh Đưc cung câp
Như vậy, rõ ràng, đã xảy ra 3 quan điểm khác nhau về 4 cá thể rùa duy nhất còn tồn tại trên trái đất (2 ở Thượng Hải, 1 ở Hồ Gươm và 1 ở Đồng Mô). Các nhà khoa học quốc tế khẳng định cả 4 con rùa đều là Rafetus Swinhoei. Một nhóm nhà khoa học trong nước khẳng định 2 cá thể rùa ở Việt Nam là loài mới, không liên quan gi đên Rafetus Swinhoei, goi la rùa nước ngọt mai mềm khổng lồ. Quan điểm thứ 3 thuộc về PGS. Hà Đình Đức: Rùa hồ Gươm là loài mới, không liên quan gì đến rùa Đồng Mô và giải Thượng Hải.
Các nhà khoa học thế giới đã xét nghiệp ADN rùa Đồng Mô nên “nói đã có sách, mách đã có chứng”. PGS. Hà Đình Đức so sánh qua ảnh, và khẳng định trên đầu rùa hồ Đồng Mô có chấm trắng, vàng, trong khi đầu rùa hồ Hoàn Kiếm hoàn toàn trơn tru! Theo các nhà khoa học quốc tế, những khác biệt nho nhỏ về hình thái, kích cỡ hộp sọ, màu da… không thể khẳng định chúng khác loài, cũng như không thể nói người Kinh ở Việt Nam là người, còn người da đo ơ châu My là giống loài khác.
Ông Nguyên Văn Thương, ngươi ơ canh đâ.m Ao Châu khăng đinh răng cu rua Hô Gươm la… ba ba!
Vậy tóm lại, rùa Hồ Gươm là giống loài gì? Viêc xac đinh ro giông loai không phai la tranh cai cho vui, ma điều này cũng rất quan trọng, bởi muốn bảo tồn gene, trước tiên phải xác định được giống loài đã. Chỉ có việc này, mà các nhà khoa học tranh cãi mãi, dân chúng không biết tin theo ai nữa.
Không tìm được câu trả lời ở các nhà khoa học, tôi đành tự đi tìm câu trả lời cho mình bằng cách đi thực địa. Sau quá trình nhiều ngày tìm hiểu về rùa khổng lồ từng tồn tại rất nhiều ở các hồ nước dọc sông Hồng, tôi có thêm một số phát hiện thú vị: rùa Hồ Gươm là… ba ba!
Tôi đa mang hình ảnh rùa Hồ Gươm, rùa Đồng Mô chụp đủ các góc: đầu, đuôi, mai, riềm… cho người dân sống quanh đầm Ao Châu (Hạ Hòa, Phú Thọ) và đầm Minh Quân (Yên Bái) xem. Tất cả người dân ở vùng này đêu goi la giai hoăc ba ba. Tôi hỏi đi hỏi lại rằng đây có phải rùa không, song họ đều lắc đầu.
Ông Trân Trong Dân, ơ canh đâ.m Minh Quân, chi tay vao cu rua Hô Gươm va bao đo la con giai
Người dân sống ở quanh hai cái đầm rộng cả ngàn ha này đều đã quá quen thuộc với những con giải, hay còn gọi là ba ba này. Chúng to như cái nong, đêm bò lên bãi lau sậy thở pho pho nghe phát khiếp. Cách đây chừng 30 năm, loài giải này có rất nhiều ở một số hồ đầm ở Phú Thọ và Yên Bái, và người dân thường xuyên tìm cách săn bắt để giế.t thịt như giế.t ba ba.
Vơi ngươi dân Yên Bai va Phu Tho, rua la loai mai cưng như thê nay
Người dân ở vùng Phu Tho, Yên Bai phân biệt rạch ròi hình thái giữa rùa và ba ba (hoặc giải) qua chiếc mai. Theo họ, loài mai mềm, có riềm quanh mai thì là họ nhà ba ba. Ba ba to bằng cái nong, sống cả trăm năm ở các đầm, hồ lớn thì gọi là giải. Còn loài mai cứng, không có riềm, ít thịt, thì là rùa.
Nếu xét tiêu chí này (theo cách dân gian song cũng rất khoa học), và theo quan điểm của người dân vùng Phú Thọ, Yên Bái, Hòa Bình… thì cụ rùa Hồ Gươm đích thực là con giải hoặc ba ba.
Quan điểm của người dân vùng này cũng được nhiều nhà khoa học Việt Nam và thế giới ủng hộ, thậm chí Sách đỏ Việt Nam, từ điển cũng ghi nhận.
Rua Hô Gươm la loai mai mêm, co riêm xung quanh rât rông, bi goi la con giai hoăc ba ba
Người nghiên cứu làm sáng tỏ cuộc tranh cãi này là Thạc sĩ Nguyễn Quảng Trường (Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện khoa học và Công nghệ Việt Nam). Theo anh, rùa Hồ Gươm từng được tìm thấy ở Thanh Hóa, Hoà Bình, Phú Thọ, Hà Tây (cũ). Nó cũng không phải là loài mới mà được phát hiện từ khá lâu với tên gọi là giải Thượng Hải, có tên khoa học là Refetus Swinhoei.
Trong luận án thạc sĩ mà anh bảo vệ thành công, có sự nghiên cứu rất kỹ lưỡng về loài giải. Luận án có tên “Nghiên cứu đặc điểm hình thái và bước đầu tìm hiểu một số đặc điểm sinh học, sinh thái của các loài họ ba ba Trionychidae ở Việt Nam”.
Bô xương rua ông Hoang Văn Bôn (Minh Quân, Yên Bai) giư
Trong luận án, anh đã căn cứ vào mẫu xương mai và sọ của loài rùa ký hiệu HN01 lưu giữ tại Bảo tàng Hà Nội, thu tại Hồ Gươm vào năm 1968; mẫu xương mai ký hiệu T91 lưu giữ tại Bảo tàng động vật (Đại học khoa học tự nhiên, Đại học quốc gia Hà Nội thu tại sông Mã, Thanh Hóa); Mẫu sọ ký hiệu NQT85, lưu giữ tại Viện sinh thái thu tại xã Cẩm Lĩnh, Ba Vì, vào tháng 6-2001, và thấy tất cả những con rùa “chủ nhân của các mẫu này” đều thuộc một loài có tên là giải Thượng Hải. Loài này cũng được tìm thấy ở Nam Trung Quốc. Các mẫu của loài này hiện vẫn được lưu giữ tại Bảo tàng tự nhiên Thượng Hải và vườn thú Thượng Hải.
Cuộc “cãi vã” rùa Hồ Gươm là rùa hay giải còn là vấn đề dài dài. Nhưng có một thực tế là loài rùa khổng lồ này đang đứng trên bờ vực tuyệt chủng toàn thế giới. Với hai “cụ” rùa còn lại ở Việt Nam, một “cụ” có nguy cơ già nua bệnh tật, lại sống trong môi trường tù túng, ô nhiễm, một “cụ” có nguy cơ bị săn bắt rất cao, không thể dám chắc, các “cụ” còn tồn tại được trên đời bao nhiêu năm nữa.
(Theo VTC)
Rùa Hồ Gươm trong ký ức người Hà Nội
Trong lúc chuyện sức khỏe của cụ rùa Hồ Gươm đang trở thành vấn đề được cả xã hội quan tâm, những người cao tuổ.i sống ở Hà Nội lại bùi ngùi nhớ lại những kỷ niệm của mình với cụ Rùa.Chúng tôi là những người sống ở Hà Nội từ nhỏ, lại ở loanh quanh khu Hồ Gươm, người thì ở Hàng Đường, Hàng Đào, người thì Hàng Nón, Lê Thánh Tông, nay tuổ.i đã 74 đến 76. Hàng ngày đi học, thường phải đi qua Bờ Hồ. Chiều, nghỉ ngơi cũng ra Bờ Hồ chơi vì nhà ở phố cổ rất chật hẹp. Đán.h đáo, đán.h bi, câu cá (hồi ấy trẻ con chẳng có trò chơi gì khác), kể cả xuống hồ tắm gần như mỗi ngày hè. 
Sức khỏe cụ Rùa đang nguy kịch?
Hồi ấy là vào đầu những năm 50 của thế kỷ trước. Quanh hồ, ngoài con đường lát gạch hẹp, toàn là đất trống cỏ mọc, không có cả vỉa hè phía tàu điện chạy, nói gì kè bê tông như bây giờ. Hồ chắc là khá sâu, vì thỉnh thoảng có người t.ự t.ử, thấy báo chí đăng tin lấy "tít" rất xáo, như "Hồ Gươm đâu phải là mồ hồng nhan".Ai cũng biết dưới hồ có rùa nhưng không mấy ai chú ý. Chúng tôi cũng thường cãi nhau xem có ba, bốn hay năm con. Những ngày mùa đông nắng ráo, chúng thường bò lên bãi cỏ nơi Tháp Rùa để sưởi, kích thước so với hiện nay cũng một 8, một 10. Chẳng ai để ý đến chúng, trừ bọn trẻ 13 - 14 tuổ.i chúng tôi (kể cả vài năm sau Hoà Bình, Bờ Hồ khá đông đúc, nhất là vào những ngày nghỉ, cán bộ miền Nam tập kết hay dạo Bờ Hồ để tìm đồng hương), rùa vẫn lên bãi cỏ sưởi nắng thường xuyên nhưng không ai nhắc đến.Có lẽ rùa chỉ được để ý và tôn vinh sau Đổi mới, nghĩa là lúc được quan tâm thì đã quá muộn màng, tuổ.i đã cao, số lượng lại giảm sut, đến nay, theo ý kiến chung chỉ còn một "cụ".Trong số bốn người chúng tôi, ngồi cùng nhau bùi ngùi nhớ lại chuyện rùa Hồ Gươm hôm nay. Ông H. (Hàng Đường) - người từ bé đến khi học hết phổ thông không vào được đại học, ngày nào cũng đi qua Bờ Hồ, lớn lên làm thợ sửa đồng hồ, sửa máy ảnh ở một cửa hàng bé xíu tại nhà ở phố Hàng Đường, sau được Sở Văn hoá cấp giấy phép chuyên "chụp ảnh dạo" quanh Bờ Hồ cho du khách với thâm niên hơn 30 năm cho đến tận hôm nay.Có thể nói ông gắn bó với hồ Gươm đến từng ngày nhắc lại: "Lần tôi thấy cụ rùa rõ nhất là cách đây hai năm thì phải. Hôm ấy trời mưa rất to, nhiều khu phố của Hà Nội ngập nước.Nước từ phố sá dồn về, đền Ngọc Sơn cũng ngập luôn, mấp mé cả sân của Trấn Ba Đình. Tôi và mấy người quen không về kịp, phải trú lại trong đền. Buổi trưa, lúc 12 rưỡi gì đó, trời vẫn đang mưa nên rất âm u, thấy cụ nổi lên cách chỗ chúng tôi đứng không đầy chục mét, rồi cụ ì ạch leo lên mà mãi không lên được. Chừng nửa tiếng sau, cụ có vẻ chán nản, lại lặn xuống hồ.Chiêm ngưỡng cụ, chúng tôi tự dưng thấy sợ, thấy một cái gì đó thiêng liêng lắm chẳng ai dám ra xem cho gần hơn. Máy ảnh đeo trước ngực, tôi cũng chẳng nghĩ đến việc "làm một pô" làm kỷ niệm. Tôi ước tính bề ngang của mai cụ ít ra cũng một mét". Theo sự quan sát ông qua rất nhiều lần chụp ảnh cụ nổi, hiện trong hồ chỉ còn một cụ. Ông Th., năm nay cũng 75 hiện ở ngõ 41 Thái Hà, quả quyết chính ông chứng kiến cảnh một con rùa rất lớn trong hồ bị chế.t, vào năm 1951. Ông nhở rõ chuyện này vì nó gắn với một mốc thời gian trong đời ông. Chính năm đó gia đình ông từ Hải Phòng chuyển lên Hà Nội sinh sống, lúc đó thuê nhà ở đường Lê Thánh Tông, phía bên kia của Đại học Dược.Cái chế.t của con rùa ấy là kỷ niệm đầu tiên khi ông lên định cư ở Thủ đô nên ông không thể quên. Ông bảo, những ngày đầu lên ở đây, ông chỉ biết đường từ nhà ra đến Bờ Hồ, nên ngày nào ông cũng ra xem. Con rùa này nổi lên trên mặt nước ngay chân Tháp Rùa, cứ lềnh bềnh suốt ba ngày, rồi sau ngửa bụng lên, bất động người ta mới biết là nó đã chế.t và mang đi.Ông "C. Hàng Nón", 74 tuổ.i, kể một sự kiện thú vị: Chính năm 1954, trước ngày tiếp quản thủ đô vài tháng, ông đang đạp xe đi học (hồi ấy học sinh có xe đạp đi học là giàu rồi. Nhà ông bán đồ thêu, trong nhà có ba, bốn người thợ) tại Trường tư thục Minh Tân, phố Trần Hưng Đạo, nay là Trường Võ Thị Sáu, thấy đông người tụ tập quanh chỗ Tháp Báo thiên, phía bắc hồ thì dừng xe lại xem.Tại chỗ nước nông, dưới bóng cây có những rễ phụ loà xoà, hai "cụ" rủa vờn nhau (chắc lúc đó chưa lên "cụ") rồi cùng lên chỗ doi đất nổi hẳn lên và ân ái mà chẳng để ý gì đến người xung quanh. Chỗ ấy cách nơi ông dựa vào gióng xe quan sát chỉ 10 mét. Ông đã mải xem, bỏ mất tiết học đầu. Rất nhiều người chứng kiến sự kiện này hôm ấy. Có người đang đi tàu điện, thấy đông người tụ tập còn nhảy xuống xem.Nghe ông C. kể, ông "V. Hàng Đào", 74 tuổ.i vỗ đùi đán.h đét vừa cười vừa nhớ lại một câu chuyện vui. Ông bảo, chắc các cậu nhớ, hồi ấy tớ là thằng bẻm mép, hay nghe lỏm truyện cười đến kể cho các cậu rồi chứ. Nghe C. nhắc, tớ nhớ lại chuyện này vì cũng kể cho bạn bè nhiều lần câu chuyện tớ đọc trên tờ "nhật trình " nếu tờ không nhầm thì là tờ "Liên hiệp".Có lẽ cảm hứng về chuyện ấy, anh phóng viên báo không để ý đến chuyện yêu đương của hai cụ rùa - như xã hội hồi đó - mà nhân đấy bịa ra một chuyện vui. Chuyện thế này: Một cô tân thời dẫn cậu em, chừng 10 tuổ.i đi học, thấy hai con rùa bờ Hồ đang "phủ" nhau (tớ nhớ rõ báo dùng từ này) kéo em đi thẳng, tỏ ra mình là người đứng đắn. Nhưng cậu em cứ lôi chị lại xem, còn thắc mắc hỏi "Hai con rùa làm gì nhau thế hả chị?".Cô ta đáp cho qua chuyện "Chúng nó cãi nhau chứ làm gì nữa ! Đi !". Một anh chàng đứng cạnh ngứa miệng trêu "Lớn bằng ấy tuổ.i mà còn không biết chúng nó làm gì. Thế mà là "cãi nhau". Ngây thơ thật hay lừa dối trẻ con chẳng biết. Đừng tin, em bé ạ". Cô ta điên tiết: "Tôi nói gì mặc kệ chị em tôi, anh đừng chõ mõm vào". Anh chàng tỉnh bơ: "Ô hay, hoá ra chính cô lại thích "cãi nhau" với tôi. Tôi đang bận, để khi khác nhé". Các cậu nhớ không? Câu chuyện ấy có lẽ phần nào chứng minh cho câu chuyện trong ký ức của ông C.Trên đây là những lời của mấy ông già Hà Nội gốc, về rùa Hồ Gươm. Chỉ là ký ức, không có tư liệu bằng văn bản hoặc hình ảnh, nhưng tôi - người viết bài này - lại rất tin. Người già nhiều khi đễ quên chuyện mới xảy ra nhưng nhớ rất lâu chuyện hồi bé.Tôi cứ tạm tính như thế này: Ngoài cụ rùa đã chế.t một cái chế.t tự nhiên vì già hồi năm 1951, cho đến giưa thế kỷ trước, hồ Hoàn Kiếm còn 4 "cụ" rùa. Sau đó, các cụ lần lượt quy tiên. Th.i hà.i của hai cụ thì một nằm trong tủ kính đến Ngọc Sơn. Một tại Bảo tàng Hà Nội vừa khai mạc nhân kỷ niệm 1000 năm Thăng Long ở Mỹ Đình.Một cụ nữa bị xẻ thịt trong thời gian chiến tranh, khi cụ bò lên bờ, băng qua đường tàu điện thì bị bắt, giế.t mổ, mà nhà văn Nguyễn Dậu - người có thời gian dài làm nghề cắt tóc và tạm trú trong đền Ngọc Sơn - đã kể lại và đăng báo. Được biết trong thời chiến tranh biết bao nhiều việc phải làm lại là thời bao cấp, trước mắt ngổn ngang bao nỗi lo cuộc sống, gần như chẳng ai để ý đến rùa Hồ Gươm, nhưng bác sĩ Trần Duy Hưng, Chủ tịch Uỷ ban nhân dân hồi đó khi nghe tin những cụ rùa bị chế.t, lập tức ra lệnh bảo quản th.i hà.i các cụ, thành mẫu vật để lại những tiêu bản cực quý, chứng tỏ tầm nhìn văn hoá rất xa của ông.Nếu đúng vậy thì cụ còn lại là cụ cuối cùng.Hiện nay cụ đang bị thương nhưng được sự quan tâm của toàn xã hội. Đích thân Chủ tịch Uỷ ban nhân dân chủ trì những buổi họp để cứu cụ khỏi tình trạng thương tích, để xử lý nơi ở của cụ bị ô nhiễm nặng nề.Hy vọng những biện pháp để cứu cụ, tuy muộn nhưng vẫn đạt hiệu quả, không những duy trì được cuộc sống cho cụ mà còn có cách tạo cho cụ có được một truyền nhân."Trả lại tên cho ... cụ"Trong thế giới sinh học, mỗi loài có một tên. Nói "trả lại" thì không đúng lắm nhưng phải đặt cho mỗi loài, căn cứ vào những dữ liệu khoa học. Cụ rùa Hồ Gươm vẫn còn nhiều tên, chưa tên nào được thừa nhận chung.Sách đỏ Việt Nam, Nhà xuất bản KHKT, xuất bản năm 1992 có thể đã không đúng khi gọi "cụ Rùa" là con giải Hồ Gươm và viết "Về mùa đông con giải ở Hồ Gươm đôi khi mò lên mô đất Tháp Rùa để phơi nắng"và cho rằng ở "Việt Nam có ở Lai Châu (sông Đà), Hà Nội (Hồ Gươm), Hà Tây (hồ Đồng Mô, hồ Ngải Sơn), Thanh Hoá" với 4 tên khoa học khác nhau của 4 tác giả.PGS Hà Đình Đức bằng những nghiên cứu của mình, chứng minh ụu rùa Hồ Gươm là loài hoàn toàn mới, cho biết 3 chuyên gia nghiên cứu rùa là GS Kraig Adler, TS William P. McCord và Patrick J. Baker đã đề nghị đặt tên laafetuss hanoiensis hoặc Rafetus hoankiemensis nhưng ông đặt la Rafetus leloii., vì "mang đậm ý nghĩa lịch sử văn hoá hơn".GSTS Lê Trần Bình nghiên cứu hình thái hộp sọ và trình tự giải mã gen của rùa mai mềm nước ngọt (có thể được hiểu là cả rùa Hổ gươm không ? - NV) được quan sát và thu thập mẫu vật ở nhiều địa điểm khác nhau trên sống Hồng, sông Mã, sông Đà ở miền Bắc Việt Nam tạo thành một nhóm riêng biệt, gần Rafetus swinhoei và Rafetus euphraticus và đề nghị có thể đặt tên là Rafetus vietnamensis.Trong khi đó chuyên gia nghiên cứu rùa thuộc Chương trình bảo tồn rùa châu Á vẫn luôn nói rằng rùa Hồ Gươm là 1 trong 4 cá thể cùng loài, 2 ở Việt Nam (Hồ Hoàn Kiếm và hồ Đồng Mô), 2 được tìm thấy ở Trung Quốc (vườn thú Trường Sa tỉnh Hồ Nam). Phải chăng ông vẫn muốn nói cụ Rùa của chúng ta cũng là Rafetus swnhoei?Thôi, sự tranh cãi sẽ nói sau. Cứu cụ Rùa Hồ Gươm là việc cấp bách trước đã.
Theo Vietnamnet'Cụ' rùa sẽ được chữa ngay tại tháp Rùa Tại cuộc họp sáng 25/2 bàn về phương án cứu chữa cụ Rùa Hồ Gươm, UBND TP Hà Nội, Sở KH&CN Hà Nội và các nhà khoa học đã thống nhất phương án sẽ đưa cụ Rùa lên bờ để chữa trị vết thương. Tiến sỹ Lê Xuân Rao, Giám đốc sở KH&CN Hà Nội cho biết cụ Rùa sẽ được đưa lên...